Ләйлә Әхәтова
ӨЧ САБЫЕ ДА ҖИР КУЕНЫНДА ЯТА АНЫҢ
(Булган хәл) Show more
Бу вакыйгага күп вакыт үткән булса да, хәтта мондый очракларның хак булуын белсәм дә, бу хәл кабат гаҗәпкә калдырды, гыйбрәт алып, уйлануга этәрде.
Әңгәмәдәшем үз балаларын үстереп, инде онык, оныкчыклар тәрбияләүче олы кеше, әмма яшьлегендә булган бер гыйбрәтле вакыйганы әле кичә генә булгандай бөтен нечкәлекләре белән сөйләп бирә ала.
...Якынча 1980 елларда өч кыз баласыннан соң кабат йөкле икәнен белгән Зәбидә апа нишләргә дип уйга кала. Өч кыздан соң дүртенчесе дә кыз бала булып туса? Аның бит ир бала алып кайтып ирен куандырасы килә иде... Әлбәттә, шик-шөбһәле уйлар баш миен бораулап, тынгы бирми. Мондый вакытларда кайбер хатын-кыз “көтелмәгән йөктән” котылу җаен табарга гына тора, билгеле...
Соңгы вакытта хәлсезләнеп, әллә ничек боегып, уйга бирелеп йөргән хатынны хезмәттәше бик тиз сизеп ала. Арлы-бирле йөреп тормыйча, сорауны турыдан бирә: “Зәбидә, нәрсә булды? Сөйлә!” – ди ул. Зәбидә апа хезмәттәшенең киңәш-табышка ипле кеше булуын белеп, хәл-әхвәлен сөйләп бирә, башына килгән уйлары белән дә уртаклашуны кирәк таба.
Авыр, борчулы вакытта тормыш юлыбызда очраган берәү дә очраклы кеше түгел. Бер сөйләшү, бер сүз, хәрәкәт язмышыбызда мөһим роль уйный ала. Монда да шулай була. Зәбидә апаның хезмәттәше Халидә сүзне болай дип башлый:
– Балаларым юклыгын беләсең. Алар белән нәрсә булганын кеше белсә дә, күңелем түрендә йөргән авыр йөк, газабым һәркем белән дә уртаклаша торган түгел. Андый нәрсәне бөтен дөньяга сөйләп, түгеп-чәчеп йөрмиләр. Әмма бу очракта гыйбрәтле язмышымның авырлыгын сиңа сөйләп, синең дөрес карар кабул итә алуыңа өлеш кертә алсам, миңа аз гына булса да җиңелрәк булыр дигән өметем уянды. Һәр кешенең язмышы үз кулларында, диләр. Без моның мәгънәсен аңлап бетермибез. Әмма юллар чатында калып, дөрес яки ялгыш юлны сайлаганда моның мәгънәсе аңлашыла төшә. Моны ялгыш сайланган юлдан атлаган саен ныграк тоясың. Ул юл тарая, караңгылана, билгесезлек, бушлык сине чорнап ала. Бүген синең өч балаң бар. Ирең белән берсеннән-берсе матур, тупырдап торган җимешләр үстерәсез. Йөрәк астыңда тагы бер мәхәббәт җимешең яралган. Ир баламы, кызмы – ул сезнең нарасыегыз. Ходай кемгәдер кыз бала гына, кемгәдер ир бала гына бирә.
Моның хикмәтен без белә алмыйбыз. Әлеге мизгелдә син юл чатында калып, юлның кайсын сайларга белми торган адәм баласы. Бүген, хәзер кабул ителгән карарыңнан киләчәгең хәл ителәчәк. Миңа килгәндә, мин дә бүген нәкъ синең сыман өч бала үстереп, ана назында коенасы бәхетле хатын-кыз булырга тиеш идем. Әмма үз кулларымда булган язмышымны үзем хәл иттем. Өч яшьлек сабыемның авырып китеп, гөнаһсыз сабый булып бакыйлыкка күчкәнен барысы да белә. Сүз икенче һәм өченче йөрәк парәләрем хакында булыр. Язмыш бүләге булган икенче сабыема яшь ярым тирәсе иде, мин кабат йөккә узганымны белдем. Оят, әмма бала югалту ачысын татыган ана буларак бу хәл мине куандырмады. Тиз арада карар кабул итәргә нәрсә этәргәнен дә аңламыйм, әмма мин хатын-кыз табибына язылуны ашыктырдым. Җиңел түгел иде бу, әлбәттә. Аны үзе кичергән хатын-кыз гына аңлыйдыр. Әйтерсең, синдә ике кеше көрәшә. Берсе калдыру, берсе алдыру яклы. Минем көрәштә икенчесе җиңде. Аңлагансыңдыр, мин бу дөньяга туарга өлгермәгән нарасыемнан котылдым. Күңелемдә һәм бөтен дөньямда әйтеп бетергесез бушлык тоеп өйгә кайттым, әллә нинди аңлатып булмый торган хисләр, җаным тынычлык таба алмый бәргәләнә иде. Әмма иң авыр, котычкыч көннәр, мизгелләр алда булган икән...
Шул кичне яшь ярымлык сабыебыз розеткага бәйләү энәсе тыгып, аны ток сукты. Сабыйның гомерен саклап калып булмады, туганнары артыннан җәннәт кошы булып, ул да бакыйлыкка күчте. Син минем ул төнне ничек уздыруымны күз алдыңа китерә аласыңмы?! Юктыр! Хәтта күз алдыңа да китерергә тырышма, кирәкми. Ул кайгыны кичерүне, ул хисләрне тоюны дошманыма да теләмәс идем. Зиһенемне, җанымны кыйнаган вөҗданым акылдан шашар дәрәҗәгә җиткерде. Ирем булмаса, үземне кулга алалмас идем. Өченче сабыебез турында кеше белми калды, барысы да мине кызганды, юатырга тырышты, тик мин үзем генә үземне кызгана һәм юата алмадым. Дөресрәге, юатырга теләмәдем. Белүеңчә, безнең башка балаларыбыз булмады...
Халидә боларны сөйләп бүлмәдән чыгып китте. Язгы ташу сыман эчке дөньясын кузгалткан тормышындагы гыйбрәтле вакыйга белән уртаклашу аның йөрәк ярасын кабат яңартты. Гомерлек яра еллар үтсә дә төзәлергә ашыкмыйча, аннан һаман да кан саркып тора иде.
Зәбидә куркыныч төштән уянып киткәндәй булды.
...Тугыз айдан кулларына алган сабые аңа яшәүгә көч, ышаныч өстәде, йөрәк авазын тыңлауның, юллар чатында калганда дөрес юлны сайлауның мөһимлеген аңлатты. Өч кыздан соң туган мәхәббәт җимеше күптән көтеп алынган сабый – ир-бала иде.
ӨЧ САБЫЕ ДА ҖИР КУЕНЫНДА ЯТА АНЫҢ
(Булган хәл) Show more
Бу вакыйгага күп вакыт үткән булса да, хәтта мондый очракларның хак булуын белсәм дә, бу хәл кабат гаҗәпкә калдырды, гыйбрәт алып, уйлануга этәрде.
Әңгәмәдәшем үз балаларын үстереп, инде онык, оныкчыклар тәрбияләүче олы кеше, әмма яшьлегендә булган бер гыйбрәтле вакыйганы әле кичә генә булгандай бөтен нечкәлекләре белән сөйләп бирә ала.
...Якынча 1980 елларда өч кыз баласыннан соң кабат йөкле икәнен белгән Зәбидә апа нишләргә дип уйга кала. Өч кыздан соң дүртенчесе дә кыз бала булып туса? Аның бит ир бала алып кайтып ирен куандырасы килә иде... Әлбәттә, шик-шөбһәле уйлар баш миен бораулап, тынгы бирми. Мондый вакытларда кайбер хатын-кыз “көтелмәгән йөктән” котылу җаен табарга гына тора, билгеле...
Соңгы вакытта хәлсезләнеп, әллә ничек боегып, уйга бирелеп йөргән хатынны хезмәттәше бик тиз сизеп ала. Арлы-бирле йөреп тормыйча, сорауны турыдан бирә: “Зәбидә, нәрсә булды? Сөйлә!” – ди ул. Зәбидә апа хезмәттәшенең киңәш-табышка ипле кеше булуын белеп, хәл-әхвәлен сөйләп бирә, башына килгән уйлары белән дә уртаклашуны кирәк таба.
Авыр, борчулы вакытта тормыш юлыбызда очраган берәү дә очраклы кеше түгел. Бер сөйләшү, бер сүз, хәрәкәт язмышыбызда мөһим роль уйный ала. Монда да шулай була. Зәбидә апаның хезмәттәше Халидә сүзне болай дип башлый:
– Балаларым юклыгын беләсең. Алар белән нәрсә булганын кеше белсә дә, күңелем түрендә йөргән авыр йөк, газабым һәркем белән дә уртаклаша торган түгел. Андый нәрсәне бөтен дөньяга сөйләп, түгеп-чәчеп йөрмиләр. Әмма бу очракта гыйбрәтле язмышымның авырлыгын сиңа сөйләп, синең дөрес карар кабул итә алуыңа өлеш кертә алсам, миңа аз гына булса да җиңелрәк булыр дигән өметем уянды. Һәр кешенең язмышы үз кулларында, диләр. Без моның мәгънәсен аңлап бетермибез. Әмма юллар чатында калып, дөрес яки ялгыш юлны сайлаганда моның мәгънәсе аңлашыла төшә. Моны ялгыш сайланган юлдан атлаган саен ныграк тоясың. Ул юл тарая, караңгылана, билгесезлек, бушлык сине чорнап ала. Бүген синең өч балаң бар. Ирең белән берсеннән-берсе матур, тупырдап торган җимешләр үстерәсез. Йөрәк астыңда тагы бер мәхәббәт җимешең яралган. Ир баламы, кызмы – ул сезнең нарасыегыз. Ходай кемгәдер кыз бала гына, кемгәдер ир бала гына бирә.
Моның хикмәтен без белә алмыйбыз. Әлеге мизгелдә син юл чатында калып, юлның кайсын сайларга белми торган адәм баласы. Бүген, хәзер кабул ителгән карарыңнан киләчәгең хәл ителәчәк. Миңа килгәндә, мин дә бүген нәкъ синең сыман өч бала үстереп, ана назында коенасы бәхетле хатын-кыз булырга тиеш идем. Әмма үз кулларымда булган язмышымны үзем хәл иттем. Өч яшьлек сабыемның авырып китеп, гөнаһсыз сабый булып бакыйлыкка күчкәнен барысы да белә. Сүз икенче һәм өченче йөрәк парәләрем хакында булыр. Язмыш бүләге булган икенче сабыема яшь ярым тирәсе иде, мин кабат йөккә узганымны белдем. Оят, әмма бала югалту ачысын татыган ана буларак бу хәл мине куандырмады. Тиз арада карар кабул итәргә нәрсә этәргәнен дә аңламыйм, әмма мин хатын-кыз табибына язылуны ашыктырдым. Җиңел түгел иде бу, әлбәттә. Аны үзе кичергән хатын-кыз гына аңлыйдыр. Әйтерсең, синдә ике кеше көрәшә. Берсе калдыру, берсе алдыру яклы. Минем көрәштә икенчесе җиңде. Аңлагансыңдыр, мин бу дөньяга туарга өлгермәгән нарасыемнан котылдым. Күңелемдә һәм бөтен дөньямда әйтеп бетергесез бушлык тоеп өйгә кайттым, әллә нинди аңлатып булмый торган хисләр, җаным тынычлык таба алмый бәргәләнә иде. Әмма иң авыр, котычкыч көннәр, мизгелләр алда булган икән...
Шул кичне яшь ярымлык сабыебыз розеткага бәйләү энәсе тыгып, аны ток сукты. Сабыйның гомерен саклап калып булмады, туганнары артыннан җәннәт кошы булып, ул да бакыйлыкка күчте. Син минем ул төнне ничек уздыруымны күз алдыңа китерә аласыңмы?! Юктыр! Хәтта күз алдыңа да китерергә тырышма, кирәкми. Ул кайгыны кичерүне, ул хисләрне тоюны дошманыма да теләмәс идем. Зиһенемне, җанымны кыйнаган вөҗданым акылдан шашар дәрәҗәгә җиткерде. Ирем булмаса, үземне кулга алалмас идем. Өченче сабыебез турында кеше белми калды, барысы да мине кызганды, юатырга тырышты, тик мин үзем генә үземне кызгана һәм юата алмадым. Дөресрәге, юатырга теләмәдем. Белүеңчә, безнең башка балаларыбыз булмады...
Халидә боларны сөйләп бүлмәдән чыгып китте. Язгы ташу сыман эчке дөньясын кузгалткан тормышындагы гыйбрәтле вакыйга белән уртаклашу аның йөрәк ярасын кабат яңартты. Гомерлек яра еллар үтсә дә төзәлергә ашыкмыйча, аннан һаман да кан саркып тора иде.
Зәбидә куркыныч төштән уянып киткәндәй булды.
...Тугыз айдан кулларына алган сабые аңа яшәүгә көч, ышаныч өстәде, йөрәк авазын тыңлауның, юллар чатында калганда дөрес юлны сайлауның мөһимлеген аңлатты. Өч кыздан соң туган мәхәббәт җимеше күптән көтеп алынган сабый – ир-бала иде.
Физәлия Дәүләтгәрәева
ЮГАЛГАН БӘХЕТ КАДЕРЕ
(хикәя) Show more
Гөлҗимеш төн уртасында, кемдер йөзенә бәргәндәй, кинәт кенә уянды да, әле генә күргән сәер төшен исенә төшерергә азапланып, тын гына ята бирде. Тик зиһенен күпме генә җигәргә тырышса да, яңа гына күргән төше хәтереннән юып алган кебек онытылган иде. Бары тик күңелдә әллә нинди шомлы-сәер эзе генә калган... Күңел тынычлыгын алган билгесез шул халәттән арынырга теләп, хатын, кул-аякларын ташлап янында изрәп яткан Таһирга төбәлде. Таһирның йөзе һәрвакыттагыча тыныч, хәтта йоклаганда да нидәндер канәгать сыман күренә иде. Гөлҗимеш белә, Таһир, кичтән хатынны туйганчы назлап, якынлыкның бар рәхәтен алгач, шулай арып-талып йоклап китә дә, иртәнгә хәтле диярлек уянмый. Ник соң шунда дөньяң җимерелми! Аннары, ирнең үз-үзеннән, үз тормышыннан, яшәешеннән бик тә ризалыгы һәрвакыт йөзенә язылган кебек чагыла. Ярыйсы гына табышлы урында, тәэминат бүлегендә эшли. Кәгазьдәге саннарны акыллы гына итеп төзәтә белсәң, акмаса да тамып тора. Өендә дә тормышы ул теләгәнчә, тыныч бара. Хатыны аны сорап, моны сорап, талпандай кан эчә торган түгел. Булганына шөкер итә. Улы, югары уку йортын бетереп, таныш-белешләр аша әйбәт кенә урынга урнашты. Кыскасы, Таһирга үз-үзеннән риза булмаслык түгел иде. Аның кебек кешеләрне, тормыштан барысын да ала белгән, дөньяны камчылап җигә белә торган кеше дип атыйлар.
Гөлҗимеш, үрелеп, сәгатькә күз төшерде. Унбиш минуттан дүрт тула... Ял йортыннан өйгә кайтып китәргә дә дүрт көн генә калып бара. Әле генә килгәннәр иде кебек Таһир белән, югыйсә. И булдыра да инде шушы Таһир! Ел саен булмаса да, инде берничә тапкыр үз хисабына юллама алып, Гөлҗимешне ял йортында йөртеп, ял иттереп кайтты. Яши дә белә соң! Өйдә хатынына да ярый белә, Гөлҗимешне дә санга суга. “Яратам! − ди бит! – Гөлҗимешем, мәхәббәт җимешем, яратам мин сине!” – дип өздереп әйтә. Ничек башларың әйләнмәсен! Гөлҗимешнең үз ире Рәфиттән сөю сүзләрен инде кайчаннан бирле ишеткәне юк. Рәфит... Әллә монда Таһир белән ял йортына чыгып киткәндә нидер сизенде инде? Башка чакта, бар, ял итеп, сәламәтлегеңне төзәтеп кайт, дип озатып калса, бу юлы, бар да, барма да димәде. Сизенерлеге дә бар шул. Гөлҗимеш белән Таһир инде бишенче ел очрашалар. Ире исенә төшкәч, Гөлҗимешнең намусы бераз кыбырсып куйса да, хатын вөҗданының эчтән күтәрелеп килгән ризасыз тавышын басарга тырышты. “Рәфит үзе гаепле. Мин дә бит тере җан. Миңа да әзрәк наз кирәк, игътибар кирәк. Ә мин аның өчен бармы да, юкмы. Менә бит, тиешенчә ярату күрмичә, гомерләр дә үтеп бара...” Чит ир кочагында яткан кырык сигез яшьлек хатын шулай үз-үзен акларга тырышты. Дистә-дистә еллар бергә яшәп, нинди рәхәт күрде ул Рәфит белән? Балалар үстерәбез, кешечә яшибез, дип җигелеп дөнья йөген тарттылар. Алар үсеп, кеше булгач та хезмәт урыны, яшәгән йортлары һәм шәһәр читендәге бакчаны тоташтырган сукмактан чыга алмадылар. Ике яртыдан бер бөтен ясап, үзләрен кавыштырган мәхәббәтләре шул дөнья басымы аркасында сүрелә төште. Аралары суына барды. Рәфит эшләгән заводыннан кайтты да тизрәк домино сугарга ишек алдына чыгып китте. Ял көннәрендә бакчага барып куна торган булды. Бу бер төрле, төссез тормыштан җиләгән Гөлҗимеш, Таһир белән танышкач, яшәреп, дәртләнеп киткәндәй булды. Хаклымы, түгелме, гөнаһлымы, ул турыда хатын уйламаска тырышты. Үзенә калса, ул Таһирны ярата. Һәм үзенең хыянәтен соңлап килгән мәхәббәт белән акларга тырышты. ”Мәхәббәтнең һәр нәрсәгә хакы бар...” Таһир белән качып-посып кенә үткән кыска, татлы очрашулар вакытында ул үзен бәхетле сизде. Шушы яшерен очрашуларда ниндидер романтика, яшьлек исәрлеге бар кебек...
Менә әле дә алар, мәхәббәтле ике күгәрчен, бергәләп шушы ял йортына очып килделәр. Ике атна күз ачып йомганчы үтеп тә китеп бара. Назлы сөяркәсе янында үз гайләсен, тормыш мәшәкатьләрен беразга онытып торган Гөлҗимеш уйларында тагын үз дөньясына кайта башлады. Ничек рәхәт булмасын, бу татлы мизгелләр вакытлы гына. Барыбер бер вакыт, күзләреңне йомып булса да, үз өеңә, үз ирең янына кайтып керергә кирәк... Рәфит ни эшләп ята икән анда? Ике ел элек “ычкынган” кебек, ”ычкынып китеп”, эчеп-нитеп йөрмиме икән?
Күзенә башкача йокы кермәячәген аңлаган Гөлҗимеш ятагыннан торды да, төнгелеккә сүндереп куйган кәрәзле телефонынын кабызды. Акыллы телефон, бер-бер артлы шылт-пылт килеп, кемнәр шылтыратуын, кемнәрдән хат килүен хәбәр итте. Кичен сәгать уннар тирәсендә Рәфит шылтыраткан. Аннан төн уртасында нигәдер әллә ничә тапкыр кызы Рәзидә әнисен исенә төшергән. Төн уртасында нигә шылтыратыр икән? Башына шом төшкән Гөлҗимеш төнлә килгән кыскача хатларны ача башлады. Рәзидә язган хатны укып бетерер-бетермәс, Гөлҗимешнең телефоны идәнгә төшеп китте... “Әни, нык бул. Бүген төнлә әти үлде. Йөрәк...” Үз күзләренә ышана алмаган хатын калтыранган куллары белән телефонны күтәрергә көч тапты. Ушын алган язмага тагын бер кат күз йөгертеп чыккач, хатын хәбәрнең килгән вакытын карады. Нәкъ аның, яңагына чапкандай уянып киткән вакыты – дүрт тула унбиш минуттан... Һәм кинәт Гөлҗимеш хәтеренә килми азаплаган төшне исенә төшерде. Ике кулын сузып, Рәфит үрелде бит аңа... Ни әйтергә теләде икән хатынына? Кичен шылтыратып та, сөйләшә алмыйча, соңгы сүзен әйтә алмыйча киткән...
Калган дүрт көнне, вакытыннан алда кайтып, Таһирның бушка әрәм итәсе килмәде. Көтмәгәндә артыннан килеп суккан кайгыдан исәңгерәгән Гөлҗимеш, сөяркәсен ял йортында калдырып, үзе генә өенә кайтып китте.
Йоклап кына киткән кебек күзләрен йомып яткан иренең башкача уяна алмаячагын аңласа да, Гөлҗимеш, ниндидер могҗиза көтеп, Рәфит, менә керфекләрен күтәрер, менә сабыр карашы белән үзенә текәлер, дип көтте. Тик ире, йөзенә тынычлык, хәтта бераз тантаналы төс чыгарып, үзе генә белгән бер халәткә талган иде. Төрлесен татып үскән, намус белән дөнья көткән, абынган-торган, ышанган-алданган илле өч яшьлек зур ир, тормыштан арып-талып, инде генә тарыган шушы тынычлыкка хәйран калган кебек ята иде. Тыны белән иренең салкын кулларын җылытырга маташкан әниләрен кызы белән улы әтиләре гәүдәсеннән чак суырып, йолкып диярлек алдылар...
... Рәфитне күмгәнгә дә ярты ел үтте. Кем өчендер вакыт, табиб вазыйфасын үтәп, яраларын бераз төзәтә алса, Гөлҗимешнең йөрәгендәге җәрәхәте тирәнәя генә барды. Электән үз тормышы турында уйланганы булса да, Рәфитсез үткән шушы ярты ел эчендә Гөлҗимеш, беренче тапкыр үз яшәеше хакында төптән уйланып, үз-үзенә икенче караш белән карады. Насыйп язган гомернең инде күп өлеше үткән, тиздән бишенче дистә вакланырга тора. Алда, җанны өшетеп, ялгызлыктан башка берни дә көтми. Ялгышлар, хаталар нәтиҗәсендә гомерлек парың белән үткән тормышның кадере югалган. Иң кыены, йөрәкне иң авырттырганы – шул югалтулар өчен беркемне дә гаепләп булмый. Бер үзең генә гаепле! Үз ялгышыңны тану кемнедер гаепле санаудан күпкә авыррак шул.
Бер кичне Гөлҗимеш тузанлы шкаф башында яткан фотоальбомны алдына алып утырды. Менә Гөлҗимешнең, ак хыял канатлары талпынгандай, иңнәрендә челтәрле фата яткан, туй күлмәгендә төшкән фотосы. Янында, бәхетле елмаеп, Рәфит басып тора. Көләч йөзләрдә сүнмәс сөенеч, өметләр... Беренче “яратам” сүзе, беренче үбешү... Кая булдың син, гомерлек күренгән мәхәббәт? Ничек югалттык без сине? Нигә югалттык? Нигә сакламадык?!
Альбомның икенче битеннән балаларның әтиләре төшергән сүрәтләре китә. Киендереп тә, шәрә килеш тә, елатып та, көлдереп тә... Беренче карашлары, беренче адымнары... Аннан мәктәп еллары... Рәфит гайләсен ак-каралы фотоаппаратка төшерергә бик ярата иде. Ул вакытта халыкта кызыклы бер әйтем йөри иде: “Кешене ярлыландырасың килсә, аңа фотоаппарат бүләк ит!” Рәфитнең заманына күрә яхшы гына фотоаппаратыннан башка, ачыгайта торган җайланмасы, кызыл лампасы, төрле химикатлары, лотоклары, кисә торган пычагы, кәгазьләре, тагын әллә нинди кирәк-яраклары тормышны яңа башлаган гайләдән шактый гына чыгым сорый иде. Хатыны күпме генә каш җыерса да, Рәфит бәхетле чакларының шәүлә-эзен калдырган шул сүрәтләр өчен бервакытта да акча кызганмады. “Соңрак, еллар үткәч аңларсың бу рәсемнәрнең бәһасын...”
Уртак туганнар, дус-иптәшләр, күршеләр белән төшкән сүрәтләр... Һәрбер рәсем хәтердә ниндидер көнне, вакыйганы яңарта... Менә монысында Гөлҗимешнең бианасы улы белән килененең уртасында утыра. Хаклымы, түгелме, һәрвакыт киленен яклап килде мәрхүмә... Үлгәнче балаларга бәхет теләде. Гөлҗимеш карчыкның туп-туры үзенә караган кырыс карашыннан күзләрен читкә борды. “Әни, гафу ит, улыңны саклый алмадым... Гаеплемен мин аның алдында, бик гаеплемен... Иремнең йөрәк кыллары, тартыла барып, бер көнне шартлап өзелүенә мин генә гаеплемен...”
Шәүләсе ак-каралы сүрәтләрдә генә калган парлы, бәхетле тормышын сагынып, Гөлҗимешнең йөрәге үкенечле сызланып куйды. Югалтмыйча торып, кеше аңламый икән булган бәхетен. Сакламый икән... Нигә Гөлҗимеш аны сакламады? Югалтмас өчен нигә кыл да тибрәтмәде? Аралары суына башлаганны тоеп торса да, җылытырга ымтылмады, ә киресенчә, читләрдә җылы эзләде. Гайлә учагын сүрелдермичә куз өстәп торучы – хатын-кыз бит! Ә ул, яратмый, дип, бары ирен генә гаепләде. Ә ни өчен ул сине яратырга тиеш иде соң? Төннәрен, сыртыңны биреп, җансыз бүрәнәдәй ятканың өченме? Иреңнең җанын кыеп, аны уңышлы, яши белгән чит ирләр белән чагыштырганың өченме? Арадагы салкынлыкка түзә алмыйча салып кайткалаганда ямьсез сүзләр белән битәрләгәнең өченме? Аны аңламаганың, аңларга теләмәвең өченме? Читләрдә наз эзләгәнең өченме? Шушы яшьлек шәүләләрен тузанлы шкаф башына ыргыткан кебек, әллә кая ыргыттың үткән гомереңне. Саф хисләрнең кадерен югалттың... Җай гына барган тормышыңны муеныңа салынган богау урынына күрдең. Ирек эзләдең. Менә инде син хәзер бик ирекле хатын... Бәхетлесеңме?! Беренче тапкыр Гөлҗимешнең күңеленә оят дигән халәт үрләде. Аңа инде иренең рухы алдында да түгел, үз-үзе алдында оят иде. Ничек төштең син бу түбәнлеккә? Яшьлегендә чибәрлегеңә сукырларча табынып, сине тормыш пары итеп сайлаган, бергә-бергә төрлесен үткән, үзенә ышангандай ышанган иң якын кешеңне ничә ел буена ничек алдап йөрттең? Моңа хәтле гөнаһның ни икәнлеге турында уйламадың. Ничек яшәрсең икән үзең җыйган шушы авыр йөк белән?! Син җимергән шушы тормыштан ирең үлеп котылды гына. Ә сиңа, хата-ялгышларыңның газаплы нәтиҗәсен татып, тормышыңның хәрәбәләрендә яшәргә дә яшәргә кала...
Гөлҗимешнең уйларын бүлеп, телефон шылтырады. Берничә айга хәбәрсез югалган Таһирның тавышы көр ишетелде: “Гөлҗимешем, мин сине бик сагындым! Кайчан күрешәбез?” Гөлҗимеш башына килгән беренче уен әйтте: “Беркайчан да...” һәм трубканы куйды.
ЮГАЛГАН БӘХЕТ КАДЕРЕ
(хикәя) Show more
Гөлҗимеш төн уртасында, кемдер йөзенә бәргәндәй, кинәт кенә уянды да, әле генә күргән сәер төшен исенә төшерергә азапланып, тын гына ята бирде. Тик зиһенен күпме генә җигәргә тырышса да, яңа гына күргән төше хәтереннән юып алган кебек онытылган иде. Бары тик күңелдә әллә нинди шомлы-сәер эзе генә калган... Күңел тынычлыгын алган билгесез шул халәттән арынырга теләп, хатын, кул-аякларын ташлап янында изрәп яткан Таһирга төбәлде. Таһирның йөзе һәрвакыттагыча тыныч, хәтта йоклаганда да нидәндер канәгать сыман күренә иде. Гөлҗимеш белә, Таһир, кичтән хатынны туйганчы назлап, якынлыкның бар рәхәтен алгач, шулай арып-талып йоклап китә дә, иртәнгә хәтле диярлек уянмый. Ник соң шунда дөньяң җимерелми! Аннары, ирнең үз-үзеннән, үз тормышыннан, яшәешеннән бик тә ризалыгы һәрвакыт йөзенә язылган кебек чагыла. Ярыйсы гына табышлы урында, тәэминат бүлегендә эшли. Кәгазьдәге саннарны акыллы гына итеп төзәтә белсәң, акмаса да тамып тора. Өендә дә тормышы ул теләгәнчә, тыныч бара. Хатыны аны сорап, моны сорап, талпандай кан эчә торган түгел. Булганына шөкер итә. Улы, югары уку йортын бетереп, таныш-белешләр аша әйбәт кенә урынга урнашты. Кыскасы, Таһирга үз-үзеннән риза булмаслык түгел иде. Аның кебек кешеләрне, тормыштан барысын да ала белгән, дөньяны камчылап җигә белә торган кеше дип атыйлар.
Гөлҗимеш, үрелеп, сәгатькә күз төшерде. Унбиш минуттан дүрт тула... Ял йортыннан өйгә кайтып китәргә дә дүрт көн генә калып бара. Әле генә килгәннәр иде кебек Таһир белән, югыйсә. И булдыра да инде шушы Таһир! Ел саен булмаса да, инде берничә тапкыр үз хисабына юллама алып, Гөлҗимешне ял йортында йөртеп, ял иттереп кайтты. Яши дә белә соң! Өйдә хатынына да ярый белә, Гөлҗимешне дә санга суга. “Яратам! − ди бит! – Гөлҗимешем, мәхәббәт җимешем, яратам мин сине!” – дип өздереп әйтә. Ничек башларың әйләнмәсен! Гөлҗимешнең үз ире Рәфиттән сөю сүзләрен инде кайчаннан бирле ишеткәне юк. Рәфит... Әллә монда Таһир белән ял йортына чыгып киткәндә нидер сизенде инде? Башка чакта, бар, ял итеп, сәламәтлегеңне төзәтеп кайт, дип озатып калса, бу юлы, бар да, барма да димәде. Сизенерлеге дә бар шул. Гөлҗимеш белән Таһир инде бишенче ел очрашалар. Ире исенә төшкәч, Гөлҗимешнең намусы бераз кыбырсып куйса да, хатын вөҗданының эчтән күтәрелеп килгән ризасыз тавышын басарга тырышты. “Рәфит үзе гаепле. Мин дә бит тере җан. Миңа да әзрәк наз кирәк, игътибар кирәк. Ә мин аның өчен бармы да, юкмы. Менә бит, тиешенчә ярату күрмичә, гомерләр дә үтеп бара...” Чит ир кочагында яткан кырык сигез яшьлек хатын шулай үз-үзен акларга тырышты. Дистә-дистә еллар бергә яшәп, нинди рәхәт күрде ул Рәфит белән? Балалар үстерәбез, кешечә яшибез, дип җигелеп дөнья йөген тарттылар. Алар үсеп, кеше булгач та хезмәт урыны, яшәгән йортлары һәм шәһәр читендәге бакчаны тоташтырган сукмактан чыга алмадылар. Ике яртыдан бер бөтен ясап, үзләрен кавыштырган мәхәббәтләре шул дөнья басымы аркасында сүрелә төште. Аралары суына барды. Рәфит эшләгән заводыннан кайтты да тизрәк домино сугарга ишек алдына чыгып китте. Ял көннәрендә бакчага барып куна торган булды. Бу бер төрле, төссез тормыштан җиләгән Гөлҗимеш, Таһир белән танышкач, яшәреп, дәртләнеп киткәндәй булды. Хаклымы, түгелме, гөнаһлымы, ул турыда хатын уйламаска тырышты. Үзенә калса, ул Таһирны ярата. Һәм үзенең хыянәтен соңлап килгән мәхәббәт белән акларга тырышты. ”Мәхәббәтнең һәр нәрсәгә хакы бар...” Таһир белән качып-посып кенә үткән кыска, татлы очрашулар вакытында ул үзен бәхетле сизде. Шушы яшерен очрашуларда ниндидер романтика, яшьлек исәрлеге бар кебек...
Менә әле дә алар, мәхәббәтле ике күгәрчен, бергәләп шушы ял йортына очып килделәр. Ике атна күз ачып йомганчы үтеп тә китеп бара. Назлы сөяркәсе янында үз гайләсен, тормыш мәшәкатьләрен беразга онытып торган Гөлҗимеш уйларында тагын үз дөньясына кайта башлады. Ничек рәхәт булмасын, бу татлы мизгелләр вакытлы гына. Барыбер бер вакыт, күзләреңне йомып булса да, үз өеңә, үз ирең янына кайтып керергә кирәк... Рәфит ни эшләп ята икән анда? Ике ел элек “ычкынган” кебек, ”ычкынып китеп”, эчеп-нитеп йөрмиме икән?
Күзенә башкача йокы кермәячәген аңлаган Гөлҗимеш ятагыннан торды да, төнгелеккә сүндереп куйган кәрәзле телефонынын кабызды. Акыллы телефон, бер-бер артлы шылт-пылт килеп, кемнәр шылтыратуын, кемнәрдән хат килүен хәбәр итте. Кичен сәгать уннар тирәсендә Рәфит шылтыраткан. Аннан төн уртасында нигәдер әллә ничә тапкыр кызы Рәзидә әнисен исенә төшергән. Төн уртасында нигә шылтыратыр икән? Башына шом төшкән Гөлҗимеш төнлә килгән кыскача хатларны ача башлады. Рәзидә язган хатны укып бетерер-бетермәс, Гөлҗимешнең телефоны идәнгә төшеп китте... “Әни, нык бул. Бүген төнлә әти үлде. Йөрәк...” Үз күзләренә ышана алмаган хатын калтыранган куллары белән телефонны күтәрергә көч тапты. Ушын алган язмага тагын бер кат күз йөгертеп чыккач, хатын хәбәрнең килгән вакытын карады. Нәкъ аның, яңагына чапкандай уянып киткән вакыты – дүрт тула унбиш минуттан... Һәм кинәт Гөлҗимеш хәтеренә килми азаплаган төшне исенә төшерде. Ике кулын сузып, Рәфит үрелде бит аңа... Ни әйтергә теләде икән хатынына? Кичен шылтыратып та, сөйләшә алмыйча, соңгы сүзен әйтә алмыйча киткән...
Калган дүрт көнне, вакытыннан алда кайтып, Таһирның бушка әрәм итәсе килмәде. Көтмәгәндә артыннан килеп суккан кайгыдан исәңгерәгән Гөлҗимеш, сөяркәсен ял йортында калдырып, үзе генә өенә кайтып китте.
Йоклап кына киткән кебек күзләрен йомып яткан иренең башкача уяна алмаячагын аңласа да, Гөлҗимеш, ниндидер могҗиза көтеп, Рәфит, менә керфекләрен күтәрер, менә сабыр карашы белән үзенә текәлер, дип көтте. Тик ире, йөзенә тынычлык, хәтта бераз тантаналы төс чыгарып, үзе генә белгән бер халәткә талган иде. Төрлесен татып үскән, намус белән дөнья көткән, абынган-торган, ышанган-алданган илле өч яшьлек зур ир, тормыштан арып-талып, инде генә тарыган шушы тынычлыкка хәйран калган кебек ята иде. Тыны белән иренең салкын кулларын җылытырга маташкан әниләрен кызы белән улы әтиләре гәүдәсеннән чак суырып, йолкып диярлек алдылар...
... Рәфитне күмгәнгә дә ярты ел үтте. Кем өчендер вакыт, табиб вазыйфасын үтәп, яраларын бераз төзәтә алса, Гөлҗимешнең йөрәгендәге җәрәхәте тирәнәя генә барды. Электән үз тормышы турында уйланганы булса да, Рәфитсез үткән шушы ярты ел эчендә Гөлҗимеш, беренче тапкыр үз яшәеше хакында төптән уйланып, үз-үзенә икенче караш белән карады. Насыйп язган гомернең инде күп өлеше үткән, тиздән бишенче дистә вакланырга тора. Алда, җанны өшетеп, ялгызлыктан башка берни дә көтми. Ялгышлар, хаталар нәтиҗәсендә гомерлек парың белән үткән тормышның кадере югалган. Иң кыены, йөрәкне иң авырттырганы – шул югалтулар өчен беркемне дә гаепләп булмый. Бер үзең генә гаепле! Үз ялгышыңны тану кемнедер гаепле санаудан күпкә авыррак шул.
Бер кичне Гөлҗимеш тузанлы шкаф башында яткан фотоальбомны алдына алып утырды. Менә Гөлҗимешнең, ак хыял канатлары талпынгандай, иңнәрендә челтәрле фата яткан, туй күлмәгендә төшкән фотосы. Янында, бәхетле елмаеп, Рәфит басып тора. Көләч йөзләрдә сүнмәс сөенеч, өметләр... Беренче “яратам” сүзе, беренче үбешү... Кая булдың син, гомерлек күренгән мәхәббәт? Ничек югалттык без сине? Нигә югалттык? Нигә сакламадык?!
Альбомның икенче битеннән балаларның әтиләре төшергән сүрәтләре китә. Киендереп тә, шәрә килеш тә, елатып та, көлдереп тә... Беренче карашлары, беренче адымнары... Аннан мәктәп еллары... Рәфит гайләсен ак-каралы фотоаппаратка төшерергә бик ярата иде. Ул вакытта халыкта кызыклы бер әйтем йөри иде: “Кешене ярлыландырасың килсә, аңа фотоаппарат бүләк ит!” Рәфитнең заманына күрә яхшы гына фотоаппаратыннан башка, ачыгайта торган җайланмасы, кызыл лампасы, төрле химикатлары, лотоклары, кисә торган пычагы, кәгазьләре, тагын әллә нинди кирәк-яраклары тормышны яңа башлаган гайләдән шактый гына чыгым сорый иде. Хатыны күпме генә каш җыерса да, Рәфит бәхетле чакларының шәүлә-эзен калдырган шул сүрәтләр өчен бервакытта да акча кызганмады. “Соңрак, еллар үткәч аңларсың бу рәсемнәрнең бәһасын...”
Уртак туганнар, дус-иптәшләр, күршеләр белән төшкән сүрәтләр... Һәрбер рәсем хәтердә ниндидер көнне, вакыйганы яңарта... Менә монысында Гөлҗимешнең бианасы улы белән килененең уртасында утыра. Хаклымы, түгелме, һәрвакыт киленен яклап килде мәрхүмә... Үлгәнче балаларга бәхет теләде. Гөлҗимеш карчыкның туп-туры үзенә караган кырыс карашыннан күзләрен читкә борды. “Әни, гафу ит, улыңны саклый алмадым... Гаеплемен мин аның алдында, бик гаеплемен... Иремнең йөрәк кыллары, тартыла барып, бер көнне шартлап өзелүенә мин генә гаеплемен...”
Шәүләсе ак-каралы сүрәтләрдә генә калган парлы, бәхетле тормышын сагынып, Гөлҗимешнең йөрәге үкенечле сызланып куйды. Югалтмыйча торып, кеше аңламый икән булган бәхетен. Сакламый икән... Нигә Гөлҗимеш аны сакламады? Югалтмас өчен нигә кыл да тибрәтмәде? Аралары суына башлаганны тоеп торса да, җылытырга ымтылмады, ә киресенчә, читләрдә җылы эзләде. Гайлә учагын сүрелдермичә куз өстәп торучы – хатын-кыз бит! Ә ул, яратмый, дип, бары ирен генә гаепләде. Ә ни өчен ул сине яратырга тиеш иде соң? Төннәрен, сыртыңны биреп, җансыз бүрәнәдәй ятканың өченме? Иреңнең җанын кыеп, аны уңышлы, яши белгән чит ирләр белән чагыштырганың өченме? Арадагы салкынлыкка түзә алмыйча салып кайткалаганда ямьсез сүзләр белән битәрләгәнең өченме? Аны аңламаганың, аңларга теләмәвең өченме? Читләрдә наз эзләгәнең өченме? Шушы яшьлек шәүләләрен тузанлы шкаф башына ыргыткан кебек, әллә кая ыргыттың үткән гомереңне. Саф хисләрнең кадерен югалттың... Җай гына барган тормышыңны муеныңа салынган богау урынына күрдең. Ирек эзләдең. Менә инде син хәзер бик ирекле хатын... Бәхетлесеңме?! Беренче тапкыр Гөлҗимешнең күңеленә оят дигән халәт үрләде. Аңа инде иренең рухы алдында да түгел, үз-үзе алдында оят иде. Ничек төштең син бу түбәнлеккә? Яшьлегендә чибәрлегеңә сукырларча табынып, сине тормыш пары итеп сайлаган, бергә-бергә төрлесен үткән, үзенә ышангандай ышанган иң якын кешеңне ничә ел буена ничек алдап йөрттең? Моңа хәтле гөнаһның ни икәнлеге турында уйламадың. Ничек яшәрсең икән үзең җыйган шушы авыр йөк белән?! Син җимергән шушы тормыштан ирең үлеп котылды гына. Ә сиңа, хата-ялгышларыңның газаплы нәтиҗәсен татып, тормышыңның хәрәбәләрендә яшәргә дә яшәргә кала...
Гөлҗимешнең уйларын бүлеп, телефон шылтырады. Берничә айга хәбәрсез югалган Таһирның тавышы көр ишетелде: “Гөлҗимешем, мин сине бик сагындым! Кайчан күрешәбез?” Гөлҗимеш башына килгән беренче уен әйтте: “Беркайчан да...” һәм трубканы куйды.
Мөҙәрис Багаев
МӨХӘББӘТЕМ… ҠУЙЫНЫНДАҒЫ ЙЫЛАН
Show more
Танышыуҙарының өсөнсө көнөндә ҡыҙ егеттең күҙҙәренә тура ҡарап:
- Һөйәһеңме? – тине наҙлы ла, иркә лә тауыш менән. Бер күреүҙә үк үлеп ғашиҡ булған егет башын ғына ҡаҡты. Ҡыҙ уның муйынына һырылып, үҙенә тартты. Ирен менән ирен ҡушылды… Төн менән төн дә ҡауышты ул кисте. Ә бер айҙан, никах уҡытып, егет ҡыҙҙы өйөнә алып та ҡайтты.
Өҙөлөп ярата ине Самат Гөлдәрҙе. Мөхәббәтенә тилереп, ен урынына колхозда эшләп йөрөгән еренән егет һөйгәне менән ҡалаға күсте. Гөлдәр ойоҡ-ойоҡбаш фабрикаһына эшкә урынлашты, ә Самат, курстарҙа уҡып сығып, нефтсе булып китте. Бер-бер артлы өс малайҙары тыуҙы уларҙың. Ғаилә ишәйеп, дөйөм ятаҡта йәшәүе ауырайғас:
- Себер яҡтарына барып, фатирлыҡ аҡса эшләп ҡайтаһыңмы әллә, - тине Гөлдәре иренә наҙлы ҡарашын ташлап.
Яратҡан ҡатыны, балалары өсөн йәнен-тәнен ҡыҙғанмаған Самат китте ул тарафтарға. Вахта ысулы менән айлап эшләһәләр ҙә, йыш ҡына ялға ла ҡайтмай бил бөктө. Ҡайһы берәүҙәр һымаҡ эсеп, аҙып-түҙып йөрөмәне. Эшләп тапҡанын тиненә тиклем өйөнә ебәрергә тырышты. Ниһәйәт, аҡса туплап, өс бүлмәле кооператив фатир алып ебәрҙеләр.
Яңы фатирға йыһазы, тегенеһе-быныһы кәрәк, малайҙарҙы кейендереп-ашатыу ҙа ҙур сығымдар талап итә. Гөлдәр ҙә өсөнсө баланан һуң ҡабат эшкә сығып торманы.
- Әллә тағы бер аҙға түҙәһеңме? – тине иренә йылы ҡарашын бөркөп.
Һөйөклөһөнөң һүҙен йыға буламы һуң Самат! Тағы өс-дүрт йыл ситтә эшләне ул. Һирәк-мирәк ҡайтҡан саҡтарында бар ваҡытын ғаиләһе менән уҙғарырға тырышты. Малайҙары, ҡатыны менән бергәләп тәбиғәт ҡосағына сыҡтылар, балыҡҡа йөрөнөләр. Ҡала ситендә генә баҡса алып ебәргәйнеләр, күмәкләшеп шунда соҡондолар.
Донъяһын етештергәндәй булып, бөтөнләй ҡайтырға иҫәп тотоп йөрөгән Саматҡа:
- Бындағылар машиналы булып бөттө. Себер тиклем Себерҙә эшләп машинаһыҙ йөрөүе әллә нисек бит әле, - тине бер кис Гөлдәре, ҡуйынында иркәләнеп.
Үҙен ирмен тип һанаған кеше берҙән-беренең теләгенә ҡаршы киләме ни – Себергә сәфәр тағы бер нисә йылға һуҙылды.
Инде машиналыҡ аҡса туплап, уны алыу тураһында һүҙ ҡуҙғатҡас:
- Барыйҙар «Жигули» алабыҙ тип, бик үтенеп һорағас, аҡсаны уларға биреп торғайным, яҡын дуҫтар бит. Нисек бирмәйһең инде? Яйлап-яйлап түләрҙәр ҙә ул, - тине ҡатыны ғәйепле тауыш менән.
Барый тигәне Клара әхирәтенең ире. Ялға ҡайтҡанда һәр саҡ бер-береһенә ҡунаҡҡа йөрөшәләр. Улар Саматтарҙың малайҙары тиҫтере өс ҡыҙ үҫтерәләр. Кем белә, бәлки, ҡоҙа-ҡоҙағыйҙар ҙа булып китербеҙ әле тип, бер-береһенә шаярып өндәшәләр ине хатта.
Әлбиттә, дуҫтарының яйлап түләгәнен көтөп ятып булмай. Тағы китте Самат Себергә. Ләкин был юлы сәфәре ҡыҫҡа булды уның. Бер аҙ эшләп, сираттағы ялына Ишембайға ҡайтып төштө. Кисләтеп кенә фатирына килеп ингәндә өйҙә малайҙары ғына ине. «Әсәйем Клара апайҙарға барып киләм тип киткәйне», - тине яңыраҡ мәктәпте тамамлаған малайы.
Самат йыуынып сығып, тамағын туйҙырҙы ла, ҡатынын көтә башланы. Уныһы оҙаҡлағас, артынан әхирәттәренә барып килергә лә уйлағайны, нисектер килештермәне. Малайҙары йоҡлағас, Самат икенсе ҡаттағы балкондарына сығып ултырҙы. Инде төн уртаһы етеп, ҡатынына берәй нәмә булдымы әллә, тип хафалана уҡ башланы. Шул мәл уларҙың ишек алдына «Жигули» килеп туҡтаны. Барый машинаһынан сыға һалып асҡан ишектән Гөлдәре килеп төштө. «Күрәһең, бик һуңға ҡалғас, Барыйҙан килтертеп ташлатҡандыр», - тип уйлап, уларға өндәшергә ауыҙын асып та өлгөрмәне, ҡатыны, юлдашының муйынына аҫылынып, ҡуйынына һырылды. Тегеһе уны ҡыҫып ҡосаҡланы ла, ирендәренә үрелде.
Күргәндәренә иҫән-аҡылын йыя алмай урынынан тороп баҫҡан Саматҡа ишек алдын яҡтыртҡан утлы бағана ла, машина менән кешеләр ҙә ҡапыл сайҡалып киткәндәй тойолдо. Ул бәүелә биреберәк балкон ишегенә табан бер-ике аҙым атланы һәм, күҙ алдары ҡараңғыланып китеп, «гөрҫ» итеп иҙәнгә ҡоланы.
Ҡапыл тетрәнеүҙән ярты кәүҙәһен паралич һуғып, телһеҙ ҡалған Самат дауаханала ғына иҫенә килде. Типһә тимер өҙөрҙәй еренән ҡапыл ғына тыуған сабыйҙан да былайыраҡ хәлгә тарыған ир, ни уйларға белмәй, тик бушлыҡ ҡына тойҙо башта. Аҙаҡ барыһы ла бөтә ысынбарлығы менән күҙ алдына баҫып, бөтә тәнен, йәнен биләп алды һәм түҙеп торғоһоҙ ғазапҡа әйләнде.
Янына көн һайын килеп йөрөгән малайҙары бер аҙна уны ауыр уйҙарынан арындыра ине. Тәүҙә ҡатыны ла йыш ҡына килгеләне. Бер нәмә лә булмағандай, йылмайып-көлөп һөйләште ул. Тик ҡапыл ғына уның дауахана юлында эҙе һыуынды. Самат аҙаҡ ишетеүенсә, әсәләре аталарын инвалидтар йортона урынлаштырырға юллап йөрәгәнен белгән малайҙары быға теше-тырнағы менән ҡаршы төшкән.
Айҙан артыҡ дауаханала ятҡырып, бер көндө уны фатирына килтереп ҡуйҙылар. Хәҙер инде уның донъяһы бәләкәй генә йоҡо бүлмәһенең дүрт стенаһы эсендә сикләнде. Карауатында хәрәкәтһеҙ ятҡан килеш төрлө ҡараңғы уйҙарға сумып, инде ғазапҡа әйләнгән ғүмер минуттарын һанайһы ҡалды.
Малайҙарына рәхмәт. Буш ваҡыттарын улар аталары янында уҙғарырға тырышты. Ләкин балаларының йәлләү тулы ҡараштарын күреү, бигерәк тә улар ярҙамында хәжәттәрен үтәү әйткеһеҙ ҡыйын ине. Самат балаларын йыш мәшәҡәтләмәҫ өсөн мөмкин тиклем аҙыраҡ туҡланырға тырышты. Ләкин улары йә үҙҙәре әҙерләй һалып, йә әсәләре «шаҡ» иттереп янындағы ултырғысҡа ултыртып сығып киткән ашандыны көсләп тигәндәй ҡалаҡлап ауыҙына ҡаптырҙылар. Өйҙә һирәк күренгән Гөлдәр менән бығаса ауыҙ асып һүҙ әйтмәгән малайҙары араһында йыш ҡына тауыш сығыр булып китте. Һүҙҙең ни турала барғанын аңлап, Саматтың йөрәге әрнене.
Көҙ еткәс, өлкән малайын әрмегә алдылар. Китер алдынан улы атаһы янында оҙаҡ ҡына ултырҙы һәм:
- Атай! Нисек кенә булмаһын, һин барыбер беҙгә кәрәкһең, - тине уның ҡулдарынан һыйпап.
Һалҡын ғына көндәрҙең береһендә Гөлдәре Барыйҙы эйәртеп ҡайтып инде. Үҙе сисенә һалып кухняға уҙҙы, ә «бажа» асыҡ ишектән башын ғына тығып, Самат менән иҫәнләште лә, күршеләге йоҡо бүлмәһенә инеп китте. Бер аҙҙан, ҡулдарына рюмкалар менән аҙыҡ һалынған тәрилкә тотоп, Гөлдәр ҙә шунда йүнәлде. Янынан үткәндә, аяғы менән тибеп, Самат ятҡан бүлмәнең ишеген ябырға ла онотманы.
Тәүҙә йоҡа ғына стена аша ишетелгән көлөшөп һөйләшеү, ә аҙаҡ Саматҡа яҡшы таныш, күптән түгел генә уны ләззәткә сумдырып, бөткөһөҙ дәрт биргән, ситтә сағында төштәренә кереп яфаланған өндәр, уның йөрәгенә бысаҡ булып ҡаҙалып, был мәлдә үҙенең көсһөҙлөгән тойоу тамуҡ ғазабынан да былайыраҡ минуттар кисерергә мәжбүр итте. Уларҙы ишетмәҫкә тырышып, башын мендәр аҫтына тыҡты. Ләкин йөрәкте томалап буламы ни?! Ундағы әрнеү күҙ йәштәре булып сикәһенән аҡты. Бик түҙеп торғоһоҙ, һуңғы сиккә еткән саҡтарында ирҙәр ҙә илай ул.
Был уйнаш балалар өйҙә юғында йыш ҡына ҡабатланып торҙо. Яҙ урталарында өйгә ҡатыны менән бер нисә ир килеп инде һәм, йыһаздарҙы сығарып, машинаға тейәй башланылар. Затлыраҡ әйбер-ҡараны алып сығып бөткәс, ҡатыны Самат янына керҙе һәм, баҡсаға барып йөрөй күрмәһендәр, һаттым мин уны, тип кенә сығып китте.
Өс көн үткәс, күп илауҙан күҙ-башы шешенеп бөткән Клара килеп, Барыйҙың үҙен ташлап, Гөлдәр менән күрше ҡалаға күсеп китеүҙәрен һөйләп сыҡты.
Бынан һуң биш йыл ғүмер уҙып китте. Саматтың өлкән улы, әрменән ҡайтып, өйләнде. Хәҙер үҙе малай үҫтерә. Уртансыһы әлеге көндә хеҙмәт итеп йөрөй. Кесеһе лә һөнәрселек училищеһын тамамлай. Ә Самат… Самат ни хикмәттәндер аяғына баҫты. Тотлоға-тотлоға булһа ла һөйләшеп алып китте.
Күптән түгел хәл белергә индем. Ейәне менән уйнап, уны ҡарап торорға ҡулынан килгәненә шатланып, күҙҙәрендә бәхет осҡондары сағылған Самат ағай:
- Аллаға шөкөр, үҙем ярҙамсыға әйләндем әле. Кеше ҡулына ҡалыуҙан да ауыры юҡ. Хәҙер көндән-көн үҙемде нисауа тоям. Хатта бер көн Клара килеп мине күрҙе лә: «Әйҙә, тегеләргә үс итеп өйләнешәйек тә ҡуяйыҡ», - тине әле тип көлөмһөрәне һәм, бер аҙ моңһоуланып, өҫтәп ҡуйҙы. – Гөлдәр инеп сыҡты әле… Судлашып, фатирҙы бүлеп алырға йөрөй…
Бер аҙ донъя хәлдәрен һөйләшеп ултырғас, ағай тағы һүҙҙе ҡатынына борҙо:
- Малайҙар өйгә аяҡ баҫтырмаҫҡа ҡуштылар ҙа ул. Тик һаман яратам бит мин уны… Мужыт кире ҡайтыр, ә?..
Әй, бахыр өмөт һәм бахыр әҙәм балаһы!
Ә, бәлки, ысынлап та, бер ни булмағандай, юха йылмайып, ҡайтып та инер. Булмаҫ, тимә… Тик ул һиңә бәхет килтерер микән?!
МӨХӘББӘТЕМ… ҠУЙЫНЫНДАҒЫ ЙЫЛАН
Show more
Танышыуҙарының өсөнсө көнөндә ҡыҙ егеттең күҙҙәренә тура ҡарап:
- Һөйәһеңме? – тине наҙлы ла, иркә лә тауыш менән. Бер күреүҙә үк үлеп ғашиҡ булған егет башын ғына ҡаҡты. Ҡыҙ уның муйынына һырылып, үҙенә тартты. Ирен менән ирен ҡушылды… Төн менән төн дә ҡауышты ул кисте. Ә бер айҙан, никах уҡытып, егет ҡыҙҙы өйөнә алып та ҡайтты.
Өҙөлөп ярата ине Самат Гөлдәрҙе. Мөхәббәтенә тилереп, ен урынына колхозда эшләп йөрөгән еренән егет һөйгәне менән ҡалаға күсте. Гөлдәр ойоҡ-ойоҡбаш фабрикаһына эшкә урынлашты, ә Самат, курстарҙа уҡып сығып, нефтсе булып китте. Бер-бер артлы өс малайҙары тыуҙы уларҙың. Ғаилә ишәйеп, дөйөм ятаҡта йәшәүе ауырайғас:
- Себер яҡтарына барып, фатирлыҡ аҡса эшләп ҡайтаһыңмы әллә, - тине Гөлдәре иренә наҙлы ҡарашын ташлап.
Яратҡан ҡатыны, балалары өсөн йәнен-тәнен ҡыҙғанмаған Самат китте ул тарафтарға. Вахта ысулы менән айлап эшләһәләр ҙә, йыш ҡына ялға ла ҡайтмай бил бөктө. Ҡайһы берәүҙәр һымаҡ эсеп, аҙып-түҙып йөрөмәне. Эшләп тапҡанын тиненә тиклем өйөнә ебәрергә тырышты. Ниһәйәт, аҡса туплап, өс бүлмәле кооператив фатир алып ебәрҙеләр.
Яңы фатирға йыһазы, тегенеһе-быныһы кәрәк, малайҙарҙы кейендереп-ашатыу ҙа ҙур сығымдар талап итә. Гөлдәр ҙә өсөнсө баланан һуң ҡабат эшкә сығып торманы.
- Әллә тағы бер аҙға түҙәһеңме? – тине иренә йылы ҡарашын бөркөп.
Һөйөклөһөнөң һүҙен йыға буламы һуң Самат! Тағы өс-дүрт йыл ситтә эшләне ул. Һирәк-мирәк ҡайтҡан саҡтарында бар ваҡытын ғаиләһе менән уҙғарырға тырышты. Малайҙары, ҡатыны менән бергәләп тәбиғәт ҡосағына сыҡтылар, балыҡҡа йөрөнөләр. Ҡала ситендә генә баҡса алып ебәргәйнеләр, күмәкләшеп шунда соҡондолар.
Донъяһын етештергәндәй булып, бөтөнләй ҡайтырға иҫәп тотоп йөрөгән Саматҡа:
- Бындағылар машиналы булып бөттө. Себер тиклем Себерҙә эшләп машинаһыҙ йөрөүе әллә нисек бит әле, - тине бер кис Гөлдәре, ҡуйынында иркәләнеп.
Үҙен ирмен тип һанаған кеше берҙән-беренең теләгенә ҡаршы киләме ни – Себергә сәфәр тағы бер нисә йылға һуҙылды.
Инде машиналыҡ аҡса туплап, уны алыу тураһында һүҙ ҡуҙғатҡас:
- Барыйҙар «Жигули» алабыҙ тип, бик үтенеп һорағас, аҡсаны уларға биреп торғайным, яҡын дуҫтар бит. Нисек бирмәйһең инде? Яйлап-яйлап түләрҙәр ҙә ул, - тине ҡатыны ғәйепле тауыш менән.
Барый тигәне Клара әхирәтенең ире. Ялға ҡайтҡанда һәр саҡ бер-береһенә ҡунаҡҡа йөрөшәләр. Улар Саматтарҙың малайҙары тиҫтере өс ҡыҙ үҫтерәләр. Кем белә, бәлки, ҡоҙа-ҡоҙағыйҙар ҙа булып китербеҙ әле тип, бер-береһенә шаярып өндәшәләр ине хатта.
Әлбиттә, дуҫтарының яйлап түләгәнен көтөп ятып булмай. Тағы китте Самат Себергә. Ләкин был юлы сәфәре ҡыҫҡа булды уның. Бер аҙ эшләп, сираттағы ялына Ишембайға ҡайтып төштө. Кисләтеп кенә фатирына килеп ингәндә өйҙә малайҙары ғына ине. «Әсәйем Клара апайҙарға барып киләм тип киткәйне», - тине яңыраҡ мәктәпте тамамлаған малайы.
Самат йыуынып сығып, тамағын туйҙырҙы ла, ҡатынын көтә башланы. Уныһы оҙаҡлағас, артынан әхирәттәренә барып килергә лә уйлағайны, нисектер килештермәне. Малайҙары йоҡлағас, Самат икенсе ҡаттағы балкондарына сығып ултырҙы. Инде төн уртаһы етеп, ҡатынына берәй нәмә булдымы әллә, тип хафалана уҡ башланы. Шул мәл уларҙың ишек алдына «Жигули» килеп туҡтаны. Барый машинаһынан сыға һалып асҡан ишектән Гөлдәре килеп төштө. «Күрәһең, бик һуңға ҡалғас, Барыйҙан килтертеп ташлатҡандыр», - тип уйлап, уларға өндәшергә ауыҙын асып та өлгөрмәне, ҡатыны, юлдашының муйынына аҫылынып, ҡуйынына һырылды. Тегеһе уны ҡыҫып ҡосаҡланы ла, ирендәренә үрелде.
Күргәндәренә иҫән-аҡылын йыя алмай урынынан тороп баҫҡан Саматҡа ишек алдын яҡтыртҡан утлы бағана ла, машина менән кешеләр ҙә ҡапыл сайҡалып киткәндәй тойолдо. Ул бәүелә биреберәк балкон ишегенә табан бер-ике аҙым атланы һәм, күҙ алдары ҡараңғыланып китеп, «гөрҫ» итеп иҙәнгә ҡоланы.
Ҡапыл тетрәнеүҙән ярты кәүҙәһен паралич һуғып, телһеҙ ҡалған Самат дауаханала ғына иҫенә килде. Типһә тимер өҙөрҙәй еренән ҡапыл ғына тыуған сабыйҙан да былайыраҡ хәлгә тарыған ир, ни уйларға белмәй, тик бушлыҡ ҡына тойҙо башта. Аҙаҡ барыһы ла бөтә ысынбарлығы менән күҙ алдына баҫып, бөтә тәнен, йәнен биләп алды һәм түҙеп торғоһоҙ ғазапҡа әйләнде.
Янына көн һайын килеп йөрөгән малайҙары бер аҙна уны ауыр уйҙарынан арындыра ине. Тәүҙә ҡатыны ла йыш ҡына килгеләне. Бер нәмә лә булмағандай, йылмайып-көлөп һөйләште ул. Тик ҡапыл ғына уның дауахана юлында эҙе һыуынды. Самат аҙаҡ ишетеүенсә, әсәләре аталарын инвалидтар йортона урынлаштырырға юллап йөрәгәнен белгән малайҙары быға теше-тырнағы менән ҡаршы төшкән.
Айҙан артыҡ дауаханала ятҡырып, бер көндө уны фатирына килтереп ҡуйҙылар. Хәҙер инде уның донъяһы бәләкәй генә йоҡо бүлмәһенең дүрт стенаһы эсендә сикләнде. Карауатында хәрәкәтһеҙ ятҡан килеш төрлө ҡараңғы уйҙарға сумып, инде ғазапҡа әйләнгән ғүмер минуттарын һанайһы ҡалды.
Малайҙарына рәхмәт. Буш ваҡыттарын улар аталары янында уҙғарырға тырышты. Ләкин балаларының йәлләү тулы ҡараштарын күреү, бигерәк тә улар ярҙамында хәжәттәрен үтәү әйткеһеҙ ҡыйын ине. Самат балаларын йыш мәшәҡәтләмәҫ өсөн мөмкин тиклем аҙыраҡ туҡланырға тырышты. Ләкин улары йә үҙҙәре әҙерләй һалып, йә әсәләре «шаҡ» иттереп янындағы ултырғысҡа ултыртып сығып киткән ашандыны көсләп тигәндәй ҡалаҡлап ауыҙына ҡаптырҙылар. Өйҙә һирәк күренгән Гөлдәр менән бығаса ауыҙ асып һүҙ әйтмәгән малайҙары араһында йыш ҡына тауыш сығыр булып китте. Һүҙҙең ни турала барғанын аңлап, Саматтың йөрәге әрнене.
Көҙ еткәс, өлкән малайын әрмегә алдылар. Китер алдынан улы атаһы янында оҙаҡ ҡына ултырҙы һәм:
- Атай! Нисек кенә булмаһын, һин барыбер беҙгә кәрәкһең, - тине уның ҡулдарынан һыйпап.
Һалҡын ғына көндәрҙең береһендә Гөлдәре Барыйҙы эйәртеп ҡайтып инде. Үҙе сисенә һалып кухняға уҙҙы, ә «бажа» асыҡ ишектән башын ғына тығып, Самат менән иҫәнләште лә, күршеләге йоҡо бүлмәһенә инеп китте. Бер аҙҙан, ҡулдарына рюмкалар менән аҙыҡ һалынған тәрилкә тотоп, Гөлдәр ҙә шунда йүнәлде. Янынан үткәндә, аяғы менән тибеп, Самат ятҡан бүлмәнең ишеген ябырға ла онотманы.
Тәүҙә йоҡа ғына стена аша ишетелгән көлөшөп һөйләшеү, ә аҙаҡ Саматҡа яҡшы таныш, күптән түгел генә уны ләззәткә сумдырып, бөткөһөҙ дәрт биргән, ситтә сағында төштәренә кереп яфаланған өндәр, уның йөрәгенә бысаҡ булып ҡаҙалып, был мәлдә үҙенең көсһөҙлөгән тойоу тамуҡ ғазабынан да былайыраҡ минуттар кисерергә мәжбүр итте. Уларҙы ишетмәҫкә тырышып, башын мендәр аҫтына тыҡты. Ләкин йөрәкте томалап буламы ни?! Ундағы әрнеү күҙ йәштәре булып сикәһенән аҡты. Бик түҙеп торғоһоҙ, һуңғы сиккә еткән саҡтарында ирҙәр ҙә илай ул.
Был уйнаш балалар өйҙә юғында йыш ҡына ҡабатланып торҙо. Яҙ урталарында өйгә ҡатыны менән бер нисә ир килеп инде һәм, йыһаздарҙы сығарып, машинаға тейәй башланылар. Затлыраҡ әйбер-ҡараны алып сығып бөткәс, ҡатыны Самат янына керҙе һәм, баҡсаға барып йөрөй күрмәһендәр, һаттым мин уны, тип кенә сығып китте.
Өс көн үткәс, күп илауҙан күҙ-башы шешенеп бөткән Клара килеп, Барыйҙың үҙен ташлап, Гөлдәр менән күрше ҡалаға күсеп китеүҙәрен һөйләп сыҡты.
Бынан һуң биш йыл ғүмер уҙып китте. Саматтың өлкән улы, әрменән ҡайтып, өйләнде. Хәҙер үҙе малай үҫтерә. Уртансыһы әлеге көндә хеҙмәт итеп йөрөй. Кесеһе лә һөнәрселек училищеһын тамамлай. Ә Самат… Самат ни хикмәттәндер аяғына баҫты. Тотлоға-тотлоға булһа ла һөйләшеп алып китте.
Күптән түгел хәл белергә индем. Ейәне менән уйнап, уны ҡарап торорға ҡулынан килгәненә шатланып, күҙҙәрендә бәхет осҡондары сағылған Самат ағай:
- Аллаға шөкөр, үҙем ярҙамсыға әйләндем әле. Кеше ҡулына ҡалыуҙан да ауыры юҡ. Хәҙер көндән-көн үҙемде нисауа тоям. Хатта бер көн Клара килеп мине күрҙе лә: «Әйҙә, тегеләргә үс итеп өйләнешәйек тә ҡуяйыҡ», - тине әле тип көлөмһөрәне һәм, бер аҙ моңһоуланып, өҫтәп ҡуйҙы. – Гөлдәр инеп сыҡты әле… Судлашып, фатирҙы бүлеп алырға йөрөй…
Бер аҙ донъя хәлдәрен һөйләшеп ултырғас, ағай тағы һүҙҙе ҡатынына борҙо:
- Малайҙар өйгә аяҡ баҫтырмаҫҡа ҡуштылар ҙа ул. Тик һаман яратам бит мин уны… Мужыт кире ҡайтыр, ә?..
Әй, бахыр өмөт һәм бахыр әҙәм балаһы!
Ә, бәлки, ысынлап та, бер ни булмағандай, юха йылмайып, ҡайтып та инер. Булмаҫ, тимә… Тик ул һиңә бәхет килтерер микән?!
Тәскирә Даянова
Һин генә... (Хикәйә)
Сабиры ҡунаҡтарҙы оҙатып киткәс, һауыт-һабаһын йыйыштырҙы, бүлмәләрен бөхтәләShow moreп сыҡты Гөлкәй: донъяһы ялт итеп тора! Бәй, нишләп оҙаҡланы һуң әле ире? Ҡунаҡтарҙы өйөнә тиклем оҙатҡан хәлдә лә бығаса ҡайтыр ине. Ауыл ҙур түгел, иң алыҫ тигәне лә эргәлә генә йәшәй инде уның. Гөлкәй, яурынына селтәр шәлен генә һалып, ишек алдына сыҡты. Ниндәй сихри матурлыҡ! Төн уртаһы етеп килә, күктә әкиәти алтын алҡаға оҡшап ай эленеп тора. Айҙың йөҙөн бер ҡаплап, бер асып, болоттар йөҙә. Болоттарға оҙағыраҡ ҡараһаң, күк йөҙө диңгеҙҙе хәтерләтә... Ана, ҡайһылай ирмәк бер болот. Хас балыҡ. Күрсе, күрсе! Гөлкәй йөрәкһеп тупһанан йүгереп төштө лә шар асыҡ ҡалған ҡапҡа яғына йүнәлде. Теге болот икенсе ҡиәфәткә инмәҫ элек Сабирға күрһәтергә ине. Гөлкәйҙең күккә ҡарап иләҫләнеүе лә Сабирҙың үҙенән башланды түгелме әле?
Ғаилә ҡороуҙарына икенсе йыл ғына ине. Ташуй үренә еләккә барғайнылар. Эйе шул, еләккә. Яҡын ғына күренһә лә, үр булғас, ах та ух килеп саҡ барып еттеләр... Юл тар ғына, етәкләшеп тә булмай, етмәһә, малай-шалайҙыр инде, кеше буйы булып үҫкән арышты ике яҡтан услап-услап бөгөп, ишеп киткән. Еләк күтәреп ҡайтҡан ҡыҙҙар эләгеп йығылһын, йәнәһе. Сабир шуларҙы ипләп кенә сисеп, баҫтырып китте. Бер услам бик таушалғайны, йығыла ла тора. Сабир тәки ныҡышып, баҙыҡ һабаҡтарға терәп, артҡараҡ янтайтып, турайтып китте. Үҙе бала һымаҡ ҡыуанды. «Минең кәләш алдында ана шулай смирно торорға кәрәк, һары мыйыҡтар!» – тип, арыштарға күҙ ҡыҫып алды. Хәленән килһә, ошо баҫыуҙы ҡосағына алып иркәләр ине ул.
...Эйе, теге болот хаҡында ине бит әле уйы. Ташуйға менеп еттеләр ҙә, ҡолас киреп үҫкән ҡарама сатыры аҫтына ял итергә ултырҙылар.
– Гөлкәй, күҙ һал әле ауылға, ус төбөндәгеләй, – Сабир аҫтағы күренеште барлай. – Ана, Маһира инәйҙәр мунса яҡҡан, төтөнө ирмәк сыға, эйеме?
Гөлкәйҙең ҡарашы ауылды уратып күгәреп ятҡан тауҙарға текәлгәйне. Сабир быны һиҙептерме, йәһәт кенә һүҙен бороп ебәрҙе:
– Гөлкәй... Яңыраҡ тауҙағы бесәнлектә булдым әле мин. Ғүмер баҡый тапалып эштән сыҡҡан, тырматып, үлән сәсеп ҡарарғамы әллә тип уйлағайным. Шунда, аҡландың төпкөлөндә, йәнәш кенә ике ҡайын да үҫә икән... – Сабир туҡталып торҙо ла, төшөнкө генә өҫтәп ҡуйҙы, – береһенә «Гөлкәй», икенсеһенә «Таһир» тип яҙылған.
– Китсе әле, бына һиңә бер сал тарих, – Гөлкәй көлөп ебәрҙе. Кәйефе шәп ине һәм иренең әйткәндәре күңелен һиҫкәндереп ебәрһә лә, үткәндәрҙе хәтерләп торманы. Сабир ҙа һүҙҙе оҙайтманы, салҡан ятып болоттарҙы күҙәтергә тотондо.
– Анау аҡ болотто күр әле, Гөлкәй. Хас та... Йә, һин кемгә оҡшатаһың?
– Айыуға.
– Ныҡлабыраҡ, текләберәк ҡара, хас та күрше бабай ҙаһа инде. Аҡ сәсле, аҡ һаҡаллы.
Сабир ҡалҡынып, ҡатынының күҙҙәренә ҡараны. Гөлкәй уның ҡара бөҙрә сәстәрен бармаҡтары менән тарағандай итте. Бына уның бармаҡ остары саҡ ҡына, Гөлкәй үҙе һиҙерлек кенә итеп дерелдәй башланы. Ә үҙе иренең ҡарашына арбалғандан арбала барҙы, йәне-тәне ирене, иләҫләнде. Йөрәгенең дөпөлдәп ҡағыуын тойоп, Сабирҙың ҡосағына һыйынды. Сабир уны көслө беләгенә һалып бәүелдергәндәй итте, иркәләп сәстәренән, күҙҙәренән үпте...
– Кит, иҫәр, ана, бөтә ауыл ҡарап тора, – тигән булды Гөлкәй, түбәнгә ымлап.
– Ҡараһа, үҙ ҡатынымды ҡосаҡлап үпкәндән ни хилафлыҡ?
– Кит, беҙ былайтып ултырһаҡ, бер тултырмыш та еләк йыя алмаҫбыҙ, буш силәк һөйрәп ҡайтырбыҙ...
– Ысынлап та, ана, ҡояш Аҡ ҡаяға һыртлап бара.
Уйҙың йүгәне юҡ, тигәндәре шулдыр инде. Әҙ генә ваҡыт эсендә күпме хәтирә уҙҙы күҙ алдынан. Ҡайҙа һуң Сабир?! Гөлкәй, хәүефләнеп, тирә-яҡты байҡаны. Күл буйында, ҡарт өйәңке аҫтындағы эскәмйәлә, кемдер ултыра түгелме? Тәмәке баҙлағандай, улай тиһәң, Сабирҙың тәмәкене ташлауына байтаҡ инде. Гөлкәй шул яҡҡа атланы.
– Сабир?
Эйе, был ул ине. Нишләп элеккеләй атылып өйөнә ҡайтмай, бында ултыра. Гөлкәй балаларҙы ла көндөҙ үк өләсәйҙәренә алып барып ҡуйҙы: иркенләп ҡунаҡ һыйларбыҙ, һуңынан икәүләп, башты башҡа терәп кенә, серләшеп таң аттырырбыҙ, тигәйне.
– Сабир, шыл әле саҡ ҡына, мин дә ултырайым.
– Юҡ, алдыма ултыр, эскәмйә еүешерәк шикелле.
Иренең шулай итәғәтле булыуына өйрәнергә лә ваҡыт инде Гөлкәйгә. Ни тиһәң дә, ун биш йыллап бергә йәшәп ташланылар ҙабаһа. Барыбер өйрәнә алмай. Бына әлегеләй күңеле тула ла китә. Әллә инде атаһының әсәһенә ҡарата тупаҫлығын күреп үҫкәнгә...
– Сабир, уф, тәмәке тартаһыңмы?
– Юҡ та, Марат тартҡас, мин дә берҙе тоҡандырғайным шунда.
– Мараттар күптән төш күреп йоҡлап яталыр инде.
– Бик ҡәнәғәт булып ҡайтып киттеләр, ҡунаҡ һыйлай беләбеҙ икән. Гөлкәй... Марат та, ҡатыны ла һинең класташтарыңмы?
– Эйе шул, әйткәнем бар ҙа инде.
– Ә теге, бөгөн һин йырлаған йырҙы кем сығарғайны?
– Кем булһын, композитор инде.
– Марат әйтә, уны Таһир сығарғайны, ти...
Гөлкәйгә әллә нисек тәьҫир итте был һөйләшеү. Үҙе лә аңғармаҫтан, иренең муйынына һарылған ҡулдарын нисек һелкә тартып алһа, шулай һелкетә баҫып ҡайтты ла китте. Сабир ултырҙы ла ҡалды.
Гөлкәй бәләкәй мендәрҙе һалып ҡына диванға ятты, йөрәгенең ярһыуын баҫа алмай аҙапланды: «Мин, диуана, уны иркәләйем, уға анау балыҡҡа оҡшаған болотто күрһәтәйем тип ашҡынып янына барған булам, ә ул?».
Нишләптер тағы шул бая иҫкә төшкән, еләккә барған көн күҙ алдына килде. Силәктәре тулып килә ине, Гөлкәй түҙмәй, ҡайтайыҡ та ҡайтайыҡ, ти башланы. Сабир, тултырғас тултырайыҡ инде, тигәйне, иланы ла ебәрҙе. Эй һармаҡ саҡ булған да инде. Тегеһе аптырап ҡалды. Ҡатынын саҡ тынысландырҙы.
– Йә, ни булды, Гөлкәйем?
– Ана бит, күрсе.
Гөлкәй күҙҙәре менән күкрәк тәңгәленә ымланы. Бәй, ике түше лә төймәләй генә булып еүешләнгән дәһә – һөт тиртә, бәпесе, Әлфиәһе, имергә һорай, илай булыр.
– Гөлкәйем, иҫәркәйем, ниңә шундуҡ иҫкәртмәйһең, мин ни, уйһыҙ-хәсрәтһеҙ йөрөйөм. Ҡайтабыҙ, ҡайтабыҙ, хәҙер үк Әлфиә янына осоп ҡайтып етәбеҙ!
Сабир шунда тағы бер ирмәк ҡылығын күрһәтте. Ҡапыл тубыҡланып, ҡатынының еләк һутына буялып бөткән ҡулдарын үбергә тотондо. Гөлкәй ҙә, әллә ҡаушап, быуынһыҙланып, уның ҡаршыһына тубыҡланды. Сабир теге төймәләй генә булып торған ике тапты үпте лә, башын ҡатынының күкрәгенә терәп, тынып ҡалды. Уның ҡуйы бөҙрәләре Гөлкәйҙең эйәгенә, ирендәренә ҡағылды... Гөлкәй әле лә шул бөҙрәләрҙең һәр бөртөгөн наҙларға, бармаҡтарына урап сығырға теләп, ҡулын һуҙҙы – эргәлә ул юҡ ине. Эйе, ул бит унда, күл буйында ҡалды.
Туҡта, нимәгә болоҡһой һуң әле Сабир? Нимәгә?! Таһир сығарған йырҙы мин йырлап ултыра буламмы? «Йәшлегемдә мин бер гөлдө яраттым...» Ошо йырҙы инде. Эйе, уны тәүләп ауылда ул йырлағайны. Моғайын, Маратҡа, үҙем сығарҙым, тигәндер. Маҡтанырға ярата ине шул.
Таһир... Туғыҙынсыны тамамлаған йылда... Бер көндө ҡустыһы, алан-йолан ҡаранып, Гөлкәйгә бер хат тотторҙо. Апаһы уҡып бөткәнсе үҙе шунда мыш-мыш килеп танауын тартып торҙо. Йәнәһе, яуап көтә. Танышыу хаты ине был. Исеме ҡуйылмаған. Кемдән икән? Гөлкәй ҡустыһынан һорауҙы ғәрлек тип тапты. Хатты кире уҡып сыҡты. Бәй, таныш ҡул бит, эйе, эйе, быны класташы Таһир яҙған. Уф, ҡайһылай ҡыҙыҡ!
Кисен әхирәте Динә менән уйынға сыҡтылар. Йәштәр, йәй етһә, ауыл осона сыға торғайны. Нимә тип клубта, тынсыуҙа саң туҙҙырырға? Әле студенттар ҡайтып өлгөрмәгән ваҡыт, унынсылар имтихан бирә. Уйындың төп хужалары улар – Гөлкәйҙәр. Бына уйын башланды. Таһир гармун тартып ебәрҙе. Парлап бейергә тотондолар. Арғы ос Гәрәй Гөлкәйҙе бейергә саҡырҙы, аяҡтары арыу ғына йәпләшеп китеүгә, көй туҡталды ла ҡуйҙы. Гәрәй менән Гөлкәй һерәйешеп уртала тороңҡоранылар ҙа, ситкә барып баҫтылар. Гөлкәй, ул йылды ҡапыл һонторайып үҫеп киткәнлектән, буйынан оялғандай итә ине. Шуға ла гел Гәрәй менән бейергә тырыша, сөнки егет унан ҡалҡыуыраҡ. Ә Таһир, юрамал әллә, инде улар уртаға төштөмө, гармунын тартмай ҙа ҡуя...
Гөлкәйҙең егеттәр тип елкенеп бармаған күңеленә шунан һуң әллә ни булды. Һиҙеп ҡалған әхирәттәре уның йөрәген ҡуҙландырып ебәрҙе: «Таһирҙың һиңә күҙе төшкән!». Ҡыҫҡаһы, тоҡанды мөхәббәт. Унынсы класс төш кеүек кенә үтеп китте. Имтихандарҙы уңышлы ғына бирһә лә, Гөлкәй институтҡа барманы. Бер йыл эшләп, әҙерәк кейем-һалым йүнәтеп алырға булды. Таһир ҙа ауылда ҡалды: киләһе көҙгә – армияға.
Кис һайын тигәндәй осраштылар. Йәш саҡта арыйһыңмы ни ул. Эштән һуң тамаҡ ялғап алаһың да, тағы беләгеңә көс, йөрәгеңә дәрт тулғанын тойоп, һөйгәнең янына ашығаһың. Һөйгәнең... Бының шулай икәнлегенә башта Гөлкәй шикләнмәне лә. Бөтә ҡыҙҙар ҡыҙыҡҡан егеттең йәре булыу үҙе ни тора! Тик барыбер ғүмерлеккә һуҙылманы был дуҫлыҡ. Нимәнән башланды һуң һыуыныу? Һыуыныу... Ниндәй йән өшөткөс, аяуһыҙ һүҙ. Эйе, нимәнән? Бәлки, Таһирҙың уға Гәрәй бүләк иткән сәскәләрҙе һындырып-һындырып ырғытҡанынан һуңдыр? Бәлки, егеттең өләсәһе ҡәҙерләп һаҡлаған бирнә таҫтамалын ауылда йыр-әкиәт, ҡул эштәре йыйып йөрөгән этнографтарға һатҡанын ишеткәндән бирлелер? Бирһен дә, ти, берәй музейҙа торор ине, ә өләсәһенең төҫөн ниңә аҡсаға алмаштырырға? Ҡарсыҡ бик һуҡранған, тиҙәр. Эйе, «бәлки»ҙәр күп инде. Күңел яйлап һыуына барҙы, ятһырай барҙы... Егетенең ҡылыҡтарына ҡыҙ икенсе күҙлектән ҡарай башланы. Бер кисте, шулай, ҡайтып баралар, Таһир, ғәҙәтенсә, ҡулын уның яурынына ҡуйып атлай. Тәмәке көйрәтә. Ҡасан ғына үҙен бәхетле күреп барыр ине әле, был юлы ғәрләнде лә китте Гөлкәй: «Ал ҡулыңды, һине нишләп мин йөкмәп килергә тейеш». Таһир ғәфү үтенһә, үтер ҙә китер ине. Юҡ, ҡулын кеҫәһенә тығып, эре генә атлап ҡайтты. Артабан да сәбәп өҫтөнә сәбәп өйөлдө лә торҙо. Гөлкәй киске уйынға һирәгерәк барҙы. Ул арала, Таһир ауылға килгән бер ҡунаҡ ҡыҙ менән йөрөй икән, тигән һүҙ таралды.
– Ысынмы шул һүҙ, Таһир?
– Гөлкәй, һиңә тиң ҡыҙ юҡ.
– Тураһын әйт, ысынмы?
– Һин бигерәк, Гөлкәй, әйтерһең, берәүҙең законлы ҡатыны, нимә даулашаһың?
– Ысынмы, тим?
– Ну, ысын, ысын! Күңелең булдымы инде?! Үҙең дә бит Гәрәйҙең сәскәләре өсөн күҙ йәше сығарып илап торҙоң.
Бер һүҙ ҙә әйтмәй, ҡырт боролоп ҡайтты ла китте Гөлкәй. Солан ишеген шым ғына асып инде лә, төпкәрәк уҙып, кәрәк-яраҡ ҡуйылған ағас һикенең ситенә барып ултырҙы. Ҡыйын ине уға, бик ҡыйын ине. Шул саҡ өй ишеге асылды, әсәһенең тауышы ишетелде.
– Уф, әҙерәк асайыҡ әле бынау ишекте, бигерәк тынсыу. Бөгөн икмәк һалғайным, әллә шуға...
– Асып тор шул, һауа керһен.
Әсәһенең әхирәте Мәғүҙә апай килгән икән, уның тауышы. Ирекһеҙҙән уларҙың хәбәре ҡолағына яғылды.
– Бер ғибрәт һөйләйем тип килгәйнем әле һиңә. Ҡыҙың минең ҡәйнеш менән, Таһирҙы әйтәм, бик мөхәббәт тиҙәр, беләһеңме?
Гөлкәй ултырған көйө ҡымшанмай ҡатып ҡалды, асыуы килде: мөхәббәт тә икән, ти, нимәһе ғибрәт һуң уның? Ә эстән урыҡ-һурыҡ һүҙ ишетелә.
– Мин әйтмәһәм, кем әйтһен, ҡолағыңа киртеп ҡуй, тим. Йөрөтмә ҡыҙыңды уның менән, еләк кеүек бала, йә әрәм булып ҡуйыр...
– Юҡты һөйләмә әле, үҙебеҙҙең урам малайы, бер класта уҡынылар.
– Шулай ҙа ул, кешенең эсен ярып ҡарап булмай. Ярар, ул хәтлемен һөйләмәм тигәйнем, һөйләйем инде. Бер кис, өйөмдө бикләп, күршегә сығайым тип торһам, ҡапҡанан Таһир килеп инде. Ул шулай һирәкләп хәл белергә ингеләй. Ағаһы мәрхүм булһа ла, еңгә күргәс, рәхмәт инде уныһы... «Еңгә, бер ҡыҙ менән танышҡайным, әҙерәк һөйләшеп ултырырға ине, асҡыс ҡалдыр әле», – тисе был. Нимә тиергә белмәнем, уңарсы ул усымды астырып, асҡысымды ала һалды. Нүжәли минең әхирәттең ҡыҙы шулайтып йөрөй икән, тип, ҡапҡа төбөндә торған ҡыҙҙың эргәһенә барып текләп ҡараным. Әхирәт, нимә һикереп торҙоң, ана, ултырғысың ауа, тот, ултыр. Гөлкәй түгел ине ул, тыныслан. Беҙҙең ауылдыҡы түгел, ҡунаҡ ҡыҙ икән.
– Шунан?
– Шул. Иртән һыйыр һауам тип ҡайтһам, тегеләр икәүләп минең карауатта йән белмәй йоҡлап яталарсы. Быяланы зыңҡылдатҡансы туҡылдатҡайным, һикерешеп тороп кейенә башланылар. Теге ҡыҙ шым ғына сығып китте, Таһирҙы ебәрмәнем, тороп тор, мин әйтәм, һөйләшәһе һүҙ бар. Оятһыҙ, тим, нишләп ҡыҙ баланы улай хур итеп йөрөйһөң. Ишшү, етмәһә, минең өйөмдә. «Еңгә, юҡҡа туҙынаһың, – ти был, иҫе лә китмәй, – үҙең күрҙең бит, мин уны һөйрәкләп килтермәнем. Ә ниңә, йәшлектең бер кисен бер сибәр менән уҙғарғанмын икән...» Биллаһи, бына шулай тине.
Гөлкәйгә бысраҡ һыу һиптеләрме ни. Ул, ытырғанып, бөтә тәне менән ҡалтырай башланы. Кис тә һыуытып ебәрҙе, ахыры. Бына әсәһе лә ишекте япты, хәбәрҙәре тынды. Нишләргә? Шым ғына эскә инеп ятты. Таң атҡансы керпек тә ҡаҡманы. Төрлө уй борсоно, әрнеүле хистәр йөҙәтте уны. Хыянатмы был, улай тиһәң, улар бер-береһенә вәғәҙә бирешмәгән. Боҙоҡлоҡмо? Бәлки, Таһир теге ҡыҙҙы яраталыр? Ә уны, Гөлкәйҙе, яратмаймы? Шулай ауыр икән ул тәүге хистәреңдән ваз кисеүҙәре! Хатта һөйөүеңә үҙең мөкиббән ышанып етмәһәң дә, ауыр. Аңлатып бирерлек тә түгел быны. Мин-минлектең ҡыйырһыныуымы, йәшлек хыялынан яҙырға теләмәүме? Нимәлер инде...
Таһир, ҡыҙ ул хаҡта һорамаһа ла, төпсөнмәһә лә, аңлатырға уҡталды:
– Аңла һин мине, Гөлкәй. Һиңә ҡарата мин бит шундай уйҙа булманым. Ҡосаҡларға, үбергә лә ҡыймауымды үҙең беләһең. Ә ул... Ул үҙе шулай еңел холоҡло... – Гөлкәй өндәшмәгәс, ул тағы ҡабынып китә. – Ә, белгең килһә, егеттәрҙең береһе лә ситкә ебәрмәй ундай осраҡты.
Аңламаны уны Гөлкәй. Таһир нишләргә белмәй үрһәләнде. Әле бына иҫкә төшһә, йәл дә булып китә ул. Бер көндө ауылда ҡалған класташтары менән Ҡыҙҙар тауына барҙылар. Бесәндән һуң булыр, үлән тапап йөрөмәҫтәр ине. Шунда Таһир ҡайҙалыр юҡ булып торҙо ла, инәлеп-инәлеп Гөлкәйҙе аҡлан ситендәге пар ҡайын янына саҡырҙы. Гөлкәй теләр-теләмәҫ кенә барҙы. Ҡайындарға күҙ һалғас, саҡ ҡысҡырып ебәрмәне. Уларҙың ап-аҡ тәненә бәке менән уйып «Гөлкәй», «Таһир» тип яҙылғайны. «Мәңгелеккә, ғүмерлеккә ошо ҡайындар кеүек пар булайыҡ», – тине Таһир. Гөлкәй ҡайындарҙың яраларына усын ҡуйҙы. Ҡайындар илай ине... Ҡыҙ ҙа күҙ йәштәрен тыя алманы.
– Таһир, бөттө, бүтәнсә мөхәббәт хаҡында һөйләмә! Тик уйлама мин һине көнләшеп ташлай икән тип. Улай түгел. Ярата алмайым һинең кеүекте... Хыялымда бөтөнләй икенсе кеше йәшәй. Мин уны көтәм.
Ана шунан һуң бит инде Таһир, Гөлкәйҙең бүтән егете бар икән, тип һөйләп сығарҙы. Тап шул ваҡытта теге йырҙы ҡайҙандыр отоп алып, йырлап йөрөнө:
Тәҙрә төптәренән гөлөм, ай, юғалды,
Әйтегеҙсе, дуҫтар, уны кем алды...
Бөгөн килеп, шул йырҙы Гөлкәй ҡунаҡ алдында моңайып йырлап тора була инде, ә?
Гөлкәй, әҙерәк үпкәләшеп алған саҡтарында Сабирҙың беренсе булып аҙым яһауына күнегеп, иренең яратҡанын белгән ҡатындарға хас булараҡ, үҙ һүҙләнеберәк, иркәрәк булып китһә лә, был юлы бөтә йөрәге менән аңланы: ике араға баҫманы үҙе һалырға тейеш. Тиҙ генә кейенеп, Сабирҙың пинжәген алып сыҡты ла күл буйына ыңғайланы. Ире һаман шунда ултыра ине. Таң атып килә ләһә, ана, Аҡ ҡая яғынан алһыу-һары нур эркелә.
Гөлкәй һаҡ ҡына, килеп иренең иңенә пинжәген һалды. Ҡарт өйәңкеләрҙең япраҡтары тымыҡ ҡына таңғы елгә елберләп, көмөш устарын бер асып, бер йомоп алған кеүек тойола. Сабирҙың сикә сәстәрендә лә көмөш күренә.
– Сабир, йәнем, әйҙә ҡайтайыҡ. Йырҙың йыртығы юҡ тигәндәй, йырланған инде. Ул сығарған йыр түгел. Әгәр ҙә шундай йырҙар сығарырлыҡ кеше булһа, бәлки...
– Гөлкәй!..
Сабир, ҡатынын ҡосағына һыйындырҙы ла: «Әйҙә, балаларҙы алып ҡайтайыҡ», – тине.
Гөлкәйҙең әсәһе балаларҙы уятманы: «Йоҡоһо туйғансы йоҡлап, сәй эсеп ҡайта ул кеше өләсәйҙән, – тип кенә ҡуйҙы. – Барығыҙ, ана, үҙегеҙҙең бүлмәгеҙгә инеп, әҙерәк серем итеп алығыҙ, ныҡ иртә бит әле. Мин барыбер йоҡлай алмай яфаланам, һыйырығыҙҙы ла үҙем ҡыуырмын көтөүгә».
Гөлкәй менән Сабир эске бүлмәгә үтте. Өс йыл ошонда йәшәне улар. Сабир был ауылдыҡы булмағас, ҡайҙа барһындар. Кеше әҙерәк һөйләп алды ла, тынды, гел бер һүҙҙе ҡуйыртырлыҡ түгел, донъя үҙгәреп тора. Гөлкәй башын иренең беләгенә һалды. Икеһе лә йоҡларға тип күҙ йомдолар. Әммә ҡайҙа инде ул йоҡо! Сабир ни уйлағандыр, Гөлкәй ҡабат йәшлегенә барып ураны.
Уҡырға тағы бармай ҡалды. Таһир армияға алынды. Гөлкәйгә: «Көт мине, зинһар, көт кенә, беҙҙән дә бәхетле кеше булмаҫ», – тип китте.
Ә Гөлкәй көтмәне.
Ураҡ бөтөп килгән мәл ине. Колхозға ауыл хужалығы институты студенттары ярҙамға килде. Әлеге лә баяғы, Динә йөрәкһеп килеп инде лә: «Әйҙә, клубҡа, студенттар танса ойоштора», – тип, алып китте. Ысынлап та, егермеләп егет, өс-дүрт ҡыҙ килгәйне, – агрономлыҡҡа, инженер-механиклыҡҡа уҡыйҙар икән. Бына пластинка уйнай башланы. Вальс. Гөлкәй вальсты бик тә ярата. Тик ошо тиклем егеттәр барҙа Динә менән өйөрөлөп булмай ҙа инде. Шулай уйлап та өлгөрмәне, бер егет килеп уны уртаға саҡырҙы.
Гөлкәй, әҙерәк тулҡынланыуы баҫылғас, егеткә күҙ һалды: буйһыу, бөҙрә сәсле. Төҫкә артыҡ матурҙан түгел, һөймәлекле, тиҙәр ундайҙарҙы. Шул саҡ уның ҡарашы егеттең ҡарашы менән осрашты. Ғәжәп күҙҙәр!
Һин генә... (Хикәйә)
Сабиры ҡунаҡтарҙы оҙатып киткәс, һауыт-һабаһын йыйыштырҙы, бүлмәләрен бөхтәләShow moreп сыҡты Гөлкәй: донъяһы ялт итеп тора! Бәй, нишләп оҙаҡланы һуң әле ире? Ҡунаҡтарҙы өйөнә тиклем оҙатҡан хәлдә лә бығаса ҡайтыр ине. Ауыл ҙур түгел, иң алыҫ тигәне лә эргәлә генә йәшәй инде уның. Гөлкәй, яурынына селтәр шәлен генә һалып, ишек алдына сыҡты. Ниндәй сихри матурлыҡ! Төн уртаһы етеп килә, күктә әкиәти алтын алҡаға оҡшап ай эленеп тора. Айҙың йөҙөн бер ҡаплап, бер асып, болоттар йөҙә. Болоттарға оҙағыраҡ ҡараһаң, күк йөҙө диңгеҙҙе хәтерләтә... Ана, ҡайһылай ирмәк бер болот. Хас балыҡ. Күрсе, күрсе! Гөлкәй йөрәкһеп тупһанан йүгереп төштө лә шар асыҡ ҡалған ҡапҡа яғына йүнәлде. Теге болот икенсе ҡиәфәткә инмәҫ элек Сабирға күрһәтергә ине. Гөлкәйҙең күккә ҡарап иләҫләнеүе лә Сабирҙың үҙенән башланды түгелме әле?
Ғаилә ҡороуҙарына икенсе йыл ғына ине. Ташуй үренә еләккә барғайнылар. Эйе шул, еләккә. Яҡын ғына күренһә лә, үр булғас, ах та ух килеп саҡ барып еттеләр... Юл тар ғына, етәкләшеп тә булмай, етмәһә, малай-шалайҙыр инде, кеше буйы булып үҫкән арышты ике яҡтан услап-услап бөгөп, ишеп киткән. Еләк күтәреп ҡайтҡан ҡыҙҙар эләгеп йығылһын, йәнәһе. Сабир шуларҙы ипләп кенә сисеп, баҫтырып китте. Бер услам бик таушалғайны, йығыла ла тора. Сабир тәки ныҡышып, баҙыҡ һабаҡтарға терәп, артҡараҡ янтайтып, турайтып китте. Үҙе бала һымаҡ ҡыуанды. «Минең кәләш алдында ана шулай смирно торорға кәрәк, һары мыйыҡтар!» – тип, арыштарға күҙ ҡыҫып алды. Хәленән килһә, ошо баҫыуҙы ҡосағына алып иркәләр ине ул.
...Эйе, теге болот хаҡында ине бит әле уйы. Ташуйға менеп еттеләр ҙә, ҡолас киреп үҫкән ҡарама сатыры аҫтына ял итергә ултырҙылар.
– Гөлкәй, күҙ һал әле ауылға, ус төбөндәгеләй, – Сабир аҫтағы күренеште барлай. – Ана, Маһира инәйҙәр мунса яҡҡан, төтөнө ирмәк сыға, эйеме?
Гөлкәйҙең ҡарашы ауылды уратып күгәреп ятҡан тауҙарға текәлгәйне. Сабир быны һиҙептерме, йәһәт кенә һүҙен бороп ебәрҙе:
– Гөлкәй... Яңыраҡ тауҙағы бесәнлектә булдым әле мин. Ғүмер баҡый тапалып эштән сыҡҡан, тырматып, үлән сәсеп ҡарарғамы әллә тип уйлағайным. Шунда, аҡландың төпкөлөндә, йәнәш кенә ике ҡайын да үҫә икән... – Сабир туҡталып торҙо ла, төшөнкө генә өҫтәп ҡуйҙы, – береһенә «Гөлкәй», икенсеһенә «Таһир» тип яҙылған.
– Китсе әле, бына һиңә бер сал тарих, – Гөлкәй көлөп ебәрҙе. Кәйефе шәп ине һәм иренең әйткәндәре күңелен һиҫкәндереп ебәрһә лә, үткәндәрҙе хәтерләп торманы. Сабир ҙа һүҙҙе оҙайтманы, салҡан ятып болоттарҙы күҙәтергә тотондо.
– Анау аҡ болотто күр әле, Гөлкәй. Хас та... Йә, һин кемгә оҡшатаһың?
– Айыуға.
– Ныҡлабыраҡ, текләберәк ҡара, хас та күрше бабай ҙаһа инде. Аҡ сәсле, аҡ һаҡаллы.
Сабир ҡалҡынып, ҡатынының күҙҙәренә ҡараны. Гөлкәй уның ҡара бөҙрә сәстәрен бармаҡтары менән тарағандай итте. Бына уның бармаҡ остары саҡ ҡына, Гөлкәй үҙе һиҙерлек кенә итеп дерелдәй башланы. Ә үҙе иренең ҡарашына арбалғандан арбала барҙы, йәне-тәне ирене, иләҫләнде. Йөрәгенең дөпөлдәп ҡағыуын тойоп, Сабирҙың ҡосағына һыйынды. Сабир уны көслө беләгенә һалып бәүелдергәндәй итте, иркәләп сәстәренән, күҙҙәренән үпте...
– Кит, иҫәр, ана, бөтә ауыл ҡарап тора, – тигән булды Гөлкәй, түбәнгә ымлап.
– Ҡараһа, үҙ ҡатынымды ҡосаҡлап үпкәндән ни хилафлыҡ?
– Кит, беҙ былайтып ултырһаҡ, бер тултырмыш та еләк йыя алмаҫбыҙ, буш силәк һөйрәп ҡайтырбыҙ...
– Ысынлап та, ана, ҡояш Аҡ ҡаяға һыртлап бара.
Уйҙың йүгәне юҡ, тигәндәре шулдыр инде. Әҙ генә ваҡыт эсендә күпме хәтирә уҙҙы күҙ алдынан. Ҡайҙа һуң Сабир?! Гөлкәй, хәүефләнеп, тирә-яҡты байҡаны. Күл буйында, ҡарт өйәңке аҫтындағы эскәмйәлә, кемдер ултыра түгелме? Тәмәке баҙлағандай, улай тиһәң, Сабирҙың тәмәкене ташлауына байтаҡ инде. Гөлкәй шул яҡҡа атланы.
– Сабир?
Эйе, был ул ине. Нишләп элеккеләй атылып өйөнә ҡайтмай, бында ултыра. Гөлкәй балаларҙы ла көндөҙ үк өләсәйҙәренә алып барып ҡуйҙы: иркенләп ҡунаҡ һыйларбыҙ, һуңынан икәүләп, башты башҡа терәп кенә, серләшеп таң аттырырбыҙ, тигәйне.
– Сабир, шыл әле саҡ ҡына, мин дә ултырайым.
– Юҡ, алдыма ултыр, эскәмйә еүешерәк шикелле.
Иренең шулай итәғәтле булыуына өйрәнергә лә ваҡыт инде Гөлкәйгә. Ни тиһәң дә, ун биш йыллап бергә йәшәп ташланылар ҙабаһа. Барыбер өйрәнә алмай. Бына әлегеләй күңеле тула ла китә. Әллә инде атаһының әсәһенә ҡарата тупаҫлығын күреп үҫкәнгә...
– Сабир, уф, тәмәке тартаһыңмы?
– Юҡ та, Марат тартҡас, мин дә берҙе тоҡандырғайным шунда.
– Мараттар күптән төш күреп йоҡлап яталыр инде.
– Бик ҡәнәғәт булып ҡайтып киттеләр, ҡунаҡ һыйлай беләбеҙ икән. Гөлкәй... Марат та, ҡатыны ла һинең класташтарыңмы?
– Эйе шул, әйткәнем бар ҙа инде.
– Ә теге, бөгөн һин йырлаған йырҙы кем сығарғайны?
– Кем булһын, композитор инде.
– Марат әйтә, уны Таһир сығарғайны, ти...
Гөлкәйгә әллә нисек тәьҫир итте был һөйләшеү. Үҙе лә аңғармаҫтан, иренең муйынына һарылған ҡулдарын нисек һелкә тартып алһа, шулай һелкетә баҫып ҡайтты ла китте. Сабир ултырҙы ла ҡалды.
Гөлкәй бәләкәй мендәрҙе һалып ҡына диванға ятты, йөрәгенең ярһыуын баҫа алмай аҙапланды: «Мин, диуана, уны иркәләйем, уға анау балыҡҡа оҡшаған болотто күрһәтәйем тип ашҡынып янына барған булам, ә ул?».
Нишләптер тағы шул бая иҫкә төшкән, еләккә барған көн күҙ алдына килде. Силәктәре тулып килә ине, Гөлкәй түҙмәй, ҡайтайыҡ та ҡайтайыҡ, ти башланы. Сабир, тултырғас тултырайыҡ инде, тигәйне, иланы ла ебәрҙе. Эй һармаҡ саҡ булған да инде. Тегеһе аптырап ҡалды. Ҡатынын саҡ тынысландырҙы.
– Йә, ни булды, Гөлкәйем?
– Ана бит, күрсе.
Гөлкәй күҙҙәре менән күкрәк тәңгәленә ымланы. Бәй, ике түше лә төймәләй генә булып еүешләнгән дәһә – һөт тиртә, бәпесе, Әлфиәһе, имергә һорай, илай булыр.
– Гөлкәйем, иҫәркәйем, ниңә шундуҡ иҫкәртмәйһең, мин ни, уйһыҙ-хәсрәтһеҙ йөрөйөм. Ҡайтабыҙ, ҡайтабыҙ, хәҙер үк Әлфиә янына осоп ҡайтып етәбеҙ!
Сабир шунда тағы бер ирмәк ҡылығын күрһәтте. Ҡапыл тубыҡланып, ҡатынының еләк һутына буялып бөткән ҡулдарын үбергә тотондо. Гөлкәй ҙә, әллә ҡаушап, быуынһыҙланып, уның ҡаршыһына тубыҡланды. Сабир теге төймәләй генә булып торған ике тапты үпте лә, башын ҡатынының күкрәгенә терәп, тынып ҡалды. Уның ҡуйы бөҙрәләре Гөлкәйҙең эйәгенә, ирендәренә ҡағылды... Гөлкәй әле лә шул бөҙрәләрҙең һәр бөртөгөн наҙларға, бармаҡтарына урап сығырға теләп, ҡулын һуҙҙы – эргәлә ул юҡ ине. Эйе, ул бит унда, күл буйында ҡалды.
Туҡта, нимәгә болоҡһой һуң әле Сабир? Нимәгә?! Таһир сығарған йырҙы мин йырлап ултыра буламмы? «Йәшлегемдә мин бер гөлдө яраттым...» Ошо йырҙы инде. Эйе, уны тәүләп ауылда ул йырлағайны. Моғайын, Маратҡа, үҙем сығарҙым, тигәндер. Маҡтанырға ярата ине шул.
Таһир... Туғыҙынсыны тамамлаған йылда... Бер көндө ҡустыһы, алан-йолан ҡаранып, Гөлкәйгә бер хат тотторҙо. Апаһы уҡып бөткәнсе үҙе шунда мыш-мыш килеп танауын тартып торҙо. Йәнәһе, яуап көтә. Танышыу хаты ине был. Исеме ҡуйылмаған. Кемдән икән? Гөлкәй ҡустыһынан һорауҙы ғәрлек тип тапты. Хатты кире уҡып сыҡты. Бәй, таныш ҡул бит, эйе, эйе, быны класташы Таһир яҙған. Уф, ҡайһылай ҡыҙыҡ!
Кисен әхирәте Динә менән уйынға сыҡтылар. Йәштәр, йәй етһә, ауыл осона сыға торғайны. Нимә тип клубта, тынсыуҙа саң туҙҙырырға? Әле студенттар ҡайтып өлгөрмәгән ваҡыт, унынсылар имтихан бирә. Уйындың төп хужалары улар – Гөлкәйҙәр. Бына уйын башланды. Таһир гармун тартып ебәрҙе. Парлап бейергә тотондолар. Арғы ос Гәрәй Гөлкәйҙе бейергә саҡырҙы, аяҡтары арыу ғына йәпләшеп китеүгә, көй туҡталды ла ҡуйҙы. Гәрәй менән Гөлкәй һерәйешеп уртала тороңҡоранылар ҙа, ситкә барып баҫтылар. Гөлкәй, ул йылды ҡапыл һонторайып үҫеп киткәнлектән, буйынан оялғандай итә ине. Шуға ла гел Гәрәй менән бейергә тырыша, сөнки егет унан ҡалҡыуыраҡ. Ә Таһир, юрамал әллә, инде улар уртаға төштөмө, гармунын тартмай ҙа ҡуя...
Гөлкәйҙең егеттәр тип елкенеп бармаған күңеленә шунан һуң әллә ни булды. Һиҙеп ҡалған әхирәттәре уның йөрәген ҡуҙландырып ебәрҙе: «Таһирҙың һиңә күҙе төшкән!». Ҡыҫҡаһы, тоҡанды мөхәббәт. Унынсы класс төш кеүек кенә үтеп китте. Имтихандарҙы уңышлы ғына бирһә лә, Гөлкәй институтҡа барманы. Бер йыл эшләп, әҙерәк кейем-һалым йүнәтеп алырға булды. Таһир ҙа ауылда ҡалды: киләһе көҙгә – армияға.
Кис һайын тигәндәй осраштылар. Йәш саҡта арыйһыңмы ни ул. Эштән һуң тамаҡ ялғап алаһың да, тағы беләгеңә көс, йөрәгеңә дәрт тулғанын тойоп, һөйгәнең янына ашығаһың. Һөйгәнең... Бының шулай икәнлегенә башта Гөлкәй шикләнмәне лә. Бөтә ҡыҙҙар ҡыҙыҡҡан егеттең йәре булыу үҙе ни тора! Тик барыбер ғүмерлеккә һуҙылманы был дуҫлыҡ. Нимәнән башланды һуң һыуыныу? Һыуыныу... Ниндәй йән өшөткөс, аяуһыҙ һүҙ. Эйе, нимәнән? Бәлки, Таһирҙың уға Гәрәй бүләк иткән сәскәләрҙе һындырып-һындырып ырғытҡанынан һуңдыр? Бәлки, егеттең өләсәһе ҡәҙерләп һаҡлаған бирнә таҫтамалын ауылда йыр-әкиәт, ҡул эштәре йыйып йөрөгән этнографтарға һатҡанын ишеткәндән бирлелер? Бирһен дә, ти, берәй музейҙа торор ине, ә өләсәһенең төҫөн ниңә аҡсаға алмаштырырға? Ҡарсыҡ бик һуҡранған, тиҙәр. Эйе, «бәлки»ҙәр күп инде. Күңел яйлап һыуына барҙы, ятһырай барҙы... Егетенең ҡылыҡтарына ҡыҙ икенсе күҙлектән ҡарай башланы. Бер кисте, шулай, ҡайтып баралар, Таһир, ғәҙәтенсә, ҡулын уның яурынына ҡуйып атлай. Тәмәке көйрәтә. Ҡасан ғына үҙен бәхетле күреп барыр ине әле, был юлы ғәрләнде лә китте Гөлкәй: «Ал ҡулыңды, һине нишләп мин йөкмәп килергә тейеш». Таһир ғәфү үтенһә, үтер ҙә китер ине. Юҡ, ҡулын кеҫәһенә тығып, эре генә атлап ҡайтты. Артабан да сәбәп өҫтөнә сәбәп өйөлдө лә торҙо. Гөлкәй киске уйынға һирәгерәк барҙы. Ул арала, Таһир ауылға килгән бер ҡунаҡ ҡыҙ менән йөрөй икән, тигән һүҙ таралды.
– Ысынмы шул һүҙ, Таһир?
– Гөлкәй, һиңә тиң ҡыҙ юҡ.
– Тураһын әйт, ысынмы?
– Һин бигерәк, Гөлкәй, әйтерһең, берәүҙең законлы ҡатыны, нимә даулашаһың?
– Ысынмы, тим?
– Ну, ысын, ысын! Күңелең булдымы инде?! Үҙең дә бит Гәрәйҙең сәскәләре өсөн күҙ йәше сығарып илап торҙоң.
Бер һүҙ ҙә әйтмәй, ҡырт боролоп ҡайтты ла китте Гөлкәй. Солан ишеген шым ғына асып инде лә, төпкәрәк уҙып, кәрәк-яраҡ ҡуйылған ағас һикенең ситенә барып ултырҙы. Ҡыйын ине уға, бик ҡыйын ине. Шул саҡ өй ишеге асылды, әсәһенең тауышы ишетелде.
– Уф, әҙерәк асайыҡ әле бынау ишекте, бигерәк тынсыу. Бөгөн икмәк һалғайным, әллә шуға...
– Асып тор шул, һауа керһен.
Әсәһенең әхирәте Мәғүҙә апай килгән икән, уның тауышы. Ирекһеҙҙән уларҙың хәбәре ҡолағына яғылды.
– Бер ғибрәт һөйләйем тип килгәйнем әле һиңә. Ҡыҙың минең ҡәйнеш менән, Таһирҙы әйтәм, бик мөхәббәт тиҙәр, беләһеңме?
Гөлкәй ултырған көйө ҡымшанмай ҡатып ҡалды, асыуы килде: мөхәббәт тә икән, ти, нимәһе ғибрәт һуң уның? Ә эстән урыҡ-һурыҡ һүҙ ишетелә.
– Мин әйтмәһәм, кем әйтһен, ҡолағыңа киртеп ҡуй, тим. Йөрөтмә ҡыҙыңды уның менән, еләк кеүек бала, йә әрәм булып ҡуйыр...
– Юҡты һөйләмә әле, үҙебеҙҙең урам малайы, бер класта уҡынылар.
– Шулай ҙа ул, кешенең эсен ярып ҡарап булмай. Ярар, ул хәтлемен һөйләмәм тигәйнем, һөйләйем инде. Бер кис, өйөмдө бикләп, күршегә сығайым тип торһам, ҡапҡанан Таһир килеп инде. Ул шулай һирәкләп хәл белергә ингеләй. Ағаһы мәрхүм булһа ла, еңгә күргәс, рәхмәт инде уныһы... «Еңгә, бер ҡыҙ менән танышҡайным, әҙерәк һөйләшеп ултырырға ине, асҡыс ҡалдыр әле», – тисе был. Нимә тиергә белмәнем, уңарсы ул усымды астырып, асҡысымды ала һалды. Нүжәли минең әхирәттең ҡыҙы шулайтып йөрөй икән, тип, ҡапҡа төбөндә торған ҡыҙҙың эргәһенә барып текләп ҡараным. Әхирәт, нимә һикереп торҙоң, ана, ултырғысың ауа, тот, ултыр. Гөлкәй түгел ине ул, тыныслан. Беҙҙең ауылдыҡы түгел, ҡунаҡ ҡыҙ икән.
– Шунан?
– Шул. Иртән һыйыр һауам тип ҡайтһам, тегеләр икәүләп минең карауатта йән белмәй йоҡлап яталарсы. Быяланы зыңҡылдатҡансы туҡылдатҡайным, һикерешеп тороп кейенә башланылар. Теге ҡыҙ шым ғына сығып китте, Таһирҙы ебәрмәнем, тороп тор, мин әйтәм, һөйләшәһе һүҙ бар. Оятһыҙ, тим, нишләп ҡыҙ баланы улай хур итеп йөрөйһөң. Ишшү, етмәһә, минең өйөмдә. «Еңгә, юҡҡа туҙынаһың, – ти был, иҫе лә китмәй, – үҙең күрҙең бит, мин уны һөйрәкләп килтермәнем. Ә ниңә, йәшлектең бер кисен бер сибәр менән уҙғарғанмын икән...» Биллаһи, бына шулай тине.
Гөлкәйгә бысраҡ һыу һиптеләрме ни. Ул, ытырғанып, бөтә тәне менән ҡалтырай башланы. Кис тә һыуытып ебәрҙе, ахыры. Бына әсәһе лә ишекте япты, хәбәрҙәре тынды. Нишләргә? Шым ғына эскә инеп ятты. Таң атҡансы керпек тә ҡаҡманы. Төрлө уй борсоно, әрнеүле хистәр йөҙәтте уны. Хыянатмы был, улай тиһәң, улар бер-береһенә вәғәҙә бирешмәгән. Боҙоҡлоҡмо? Бәлки, Таһир теге ҡыҙҙы яраталыр? Ә уны, Гөлкәйҙе, яратмаймы? Шулай ауыр икән ул тәүге хистәреңдән ваз кисеүҙәре! Хатта һөйөүеңә үҙең мөкиббән ышанып етмәһәң дә, ауыр. Аңлатып бирерлек тә түгел быны. Мин-минлектең ҡыйырһыныуымы, йәшлек хыялынан яҙырға теләмәүме? Нимәлер инде...
Таһир, ҡыҙ ул хаҡта һорамаһа ла, төпсөнмәһә лә, аңлатырға уҡталды:
– Аңла һин мине, Гөлкәй. Һиңә ҡарата мин бит шундай уйҙа булманым. Ҡосаҡларға, үбергә лә ҡыймауымды үҙең беләһең. Ә ул... Ул үҙе шулай еңел холоҡло... – Гөлкәй өндәшмәгәс, ул тағы ҡабынып китә. – Ә, белгең килһә, егеттәрҙең береһе лә ситкә ебәрмәй ундай осраҡты.
Аңламаны уны Гөлкәй. Таһир нишләргә белмәй үрһәләнде. Әле бына иҫкә төшһә, йәл дә булып китә ул. Бер көндө ауылда ҡалған класташтары менән Ҡыҙҙар тауына барҙылар. Бесәндән һуң булыр, үлән тапап йөрөмәҫтәр ине. Шунда Таһир ҡайҙалыр юҡ булып торҙо ла, инәлеп-инәлеп Гөлкәйҙе аҡлан ситендәге пар ҡайын янына саҡырҙы. Гөлкәй теләр-теләмәҫ кенә барҙы. Ҡайындарға күҙ һалғас, саҡ ҡысҡырып ебәрмәне. Уларҙың ап-аҡ тәненә бәке менән уйып «Гөлкәй», «Таһир» тип яҙылғайны. «Мәңгелеккә, ғүмерлеккә ошо ҡайындар кеүек пар булайыҡ», – тине Таһир. Гөлкәй ҡайындарҙың яраларына усын ҡуйҙы. Ҡайындар илай ине... Ҡыҙ ҙа күҙ йәштәрен тыя алманы.
– Таһир, бөттө, бүтәнсә мөхәббәт хаҡында һөйләмә! Тик уйлама мин һине көнләшеп ташлай икән тип. Улай түгел. Ярата алмайым һинең кеүекте... Хыялымда бөтөнләй икенсе кеше йәшәй. Мин уны көтәм.
Ана шунан һуң бит инде Таһир, Гөлкәйҙең бүтән егете бар икән, тип һөйләп сығарҙы. Тап шул ваҡытта теге йырҙы ҡайҙандыр отоп алып, йырлап йөрөнө:
Тәҙрә төптәренән гөлөм, ай, юғалды,
Әйтегеҙсе, дуҫтар, уны кем алды...
Бөгөн килеп, шул йырҙы Гөлкәй ҡунаҡ алдында моңайып йырлап тора була инде, ә?
Гөлкәй, әҙерәк үпкәләшеп алған саҡтарында Сабирҙың беренсе булып аҙым яһауына күнегеп, иренең яратҡанын белгән ҡатындарға хас булараҡ, үҙ һүҙләнеберәк, иркәрәк булып китһә лә, был юлы бөтә йөрәге менән аңланы: ике араға баҫманы үҙе һалырға тейеш. Тиҙ генә кейенеп, Сабирҙың пинжәген алып сыҡты ла күл буйына ыңғайланы. Ире һаман шунда ултыра ине. Таң атып килә ләһә, ана, Аҡ ҡая яғынан алһыу-һары нур эркелә.
Гөлкәй һаҡ ҡына, килеп иренең иңенә пинжәген һалды. Ҡарт өйәңкеләрҙең япраҡтары тымыҡ ҡына таңғы елгә елберләп, көмөш устарын бер асып, бер йомоп алған кеүек тойола. Сабирҙың сикә сәстәрендә лә көмөш күренә.
– Сабир, йәнем, әйҙә ҡайтайыҡ. Йырҙың йыртығы юҡ тигәндәй, йырланған инде. Ул сығарған йыр түгел. Әгәр ҙә шундай йырҙар сығарырлыҡ кеше булһа, бәлки...
– Гөлкәй!..
Сабир, ҡатынын ҡосағына һыйындырҙы ла: «Әйҙә, балаларҙы алып ҡайтайыҡ», – тине.
Гөлкәйҙең әсәһе балаларҙы уятманы: «Йоҡоһо туйғансы йоҡлап, сәй эсеп ҡайта ул кеше өләсәйҙән, – тип кенә ҡуйҙы. – Барығыҙ, ана, үҙегеҙҙең бүлмәгеҙгә инеп, әҙерәк серем итеп алығыҙ, ныҡ иртә бит әле. Мин барыбер йоҡлай алмай яфаланам, һыйырығыҙҙы ла үҙем ҡыуырмын көтөүгә».
Гөлкәй менән Сабир эске бүлмәгә үтте. Өс йыл ошонда йәшәне улар. Сабир был ауылдыҡы булмағас, ҡайҙа барһындар. Кеше әҙерәк һөйләп алды ла, тынды, гел бер һүҙҙе ҡуйыртырлыҡ түгел, донъя үҙгәреп тора. Гөлкәй башын иренең беләгенә һалды. Икеһе лә йоҡларға тип күҙ йомдолар. Әммә ҡайҙа инде ул йоҡо! Сабир ни уйлағандыр, Гөлкәй ҡабат йәшлегенә барып ураны.
Уҡырға тағы бармай ҡалды. Таһир армияға алынды. Гөлкәйгә: «Көт мине, зинһар, көт кенә, беҙҙән дә бәхетле кеше булмаҫ», – тип китте.
Ә Гөлкәй көтмәне.
Ураҡ бөтөп килгән мәл ине. Колхозға ауыл хужалығы институты студенттары ярҙамға килде. Әлеге лә баяғы, Динә йөрәкһеп килеп инде лә: «Әйҙә, клубҡа, студенттар танса ойоштора», – тип, алып китте. Ысынлап та, егермеләп егет, өс-дүрт ҡыҙ килгәйне, – агрономлыҡҡа, инженер-механиклыҡҡа уҡыйҙар икән. Бына пластинка уйнай башланы. Вальс. Гөлкәй вальсты бик тә ярата. Тик ошо тиклем егеттәр барҙа Динә менән өйөрөлөп булмай ҙа инде. Шулай уйлап та өлгөрмәне, бер егет килеп уны уртаға саҡырҙы.
Гөлкәй, әҙерәк тулҡынланыуы баҫылғас, егеткә күҙ һалды: буйһыу, бөҙрә сәсле. Төҫкә артыҡ матурҙан түгел, һөймәлекле, тиҙәр ундайҙарҙы. Шул саҡ уның ҡарашы егеттең ҡарашы менән осрашты. Ғәжәп күҙҙәр!