ТҰНҒАН ТАРИХ - ТОРҒАЙДА. Торғай даласының қойнауы ескерткіштер мен шежірелерге толы. Бірақ осы тарихи байлығымызды қайта жаңғыртып, оның жаңа қырларын ашу ұзақ жылдар бойы тоқырауға ұшырап, сайын даладағы кӛненің кӛздері назардан тыс қалып қойған еді.Дегенмен, 2000 жылдың мамыр-шілде айларында ӛңірдің этномәдениетін зерттеу және жинақтау экпедициясына шыққан ӛлкетану мұражайының қызметкерлері жоғарыдағы кемшіліктердің орнын толтырды. Экспедиция негізінен Аменкелді, Жангелдин, Қамысты аудандарына жасалды.Торғай ӛңіріндегі Аманкелді, Торғай кенттері, Құмкешу, Үрпек, Екідің ауылдары зерттеу жұмыстарының басты нысанына айналды. Мұндағы тұрғын үйлердің құрылыс материалдары, олардың ӛзгеріске ұшырап жетілдірілуі, сондай- ақ қолӛнер, тұрмыстық бұйымдардың(сандық, кілем, киім, ыдыс-аяқ, әшекей бұйымдары) жасалу жолдары, ерекшеліктері мұқият зерттеліп, хатталып, фотосуретке түсірілді. Жер-су аттарының пайда болу себептеріне де баса мән берілді, ӛйткені әр атаудың астарында тілін тапсаң тӛгіле жӛнелетін шежіре жататыны белгілі. Аманкелді ауданының аумағындағы Екі Дің кешені мұражай қызметкерлерінің қатты қызығушылығын туғызды. Оның біріншісі Сарыторғайдан табылған болып, бастапқыда бұл ӛңірлер белгілі археолог, академик Ә.Х.Марғұлан бастаған ғылыми экспедиция тарапынан 1959 жылы ашылған еді. Екі Дің ескерткіші VIII- IX ғасырларға жатады.Оның диаметрі 5 м. ал биіктігі 3, 7 м. Бұл кешеннің екіншісі Қаратотғайдан табылды. Кешеннің диаметрі 6 м. биіктігі3, 80 м. Сонымен қатар Сарыторғай ауылының маңынан XVIII ғасырға жататын «Қыз тамы» мазары табылды, ол қызыл кірпіштен ӛріліп салынған болып, ашық аспан астында тұрса да сол күйінде сақталған.Бұл мазар жайында ел арасында тараған мынандай аңыз да бар.Ертеректе екі ру арасында үнемі дау- жанжал болып тұрады екен. Осы екі рудың бір бойжеткені мен бозбаласы бір-біріне ғашық болыпты. Қос ғашық ел арасындағы жанжалдың ӛз сезімдеріне кедергі болатынын сезіп, жасырын бас қосыпты. Жастардың сезімі екі елдің жұртына достық пен татулық әкеліпті. Кейін бұл отбасы үбірлі - шүбірлі, үлкен бір әулет болыпты.Осы ел анасының жерленген жеріндегі мазар «Қыз тамы» деп аталып, киелі мазар саналыпты. Кейбір деректерде Алыстың тамы деп те атайды. Бірақ екі да дұрыс, себебі тамды тым жас қайтыс болған аяулы қызына арнап осы маңайда мекендеген

Жангелдин ауданының тарихи анықтамасы Торғай облыстық басқармасының аға кеңесшісі И.П.Кравттың 1898 жылы Орынбор баспасынан шыққан заңдар жинағында мынандай дерек бар: «Торғай қаласы Торғай өзенінің оң жақ жағалауында Орынбордан 866 шакырым. Орынбор әскери губернаторы Обручевтің 1845 жылғы 31 мамырындағы № 462 бұйрығымен 1845 жылы шілдеде майор Томиллиннің басқаруымен Орынбор отряды Торғай өзенінің оң жағынан Жарыққұзға қарама қарсы, Бесқопаға жақын жерде орын алып осы жерге «Орынбор» бекінісі салынды. Бекініс Торғай уездік қаласы болып аталады. Торғай, Ырғыз калаларының ірге тастары қатар қаланып.Торғай каласының алғашқы атауы «Орынбор» болса, Ырғызды «Орал» бекінісі деп атаған. Қаланың алғашқы тұрғындары, «қарашекпенділер» орыс босқындарымен атты қазақтардан тұрған. Оларға ілесе саудагер татарлар көптеп келіп орналаса бастайды. 1855 жылы Торғайда бірінші гильдиялық көпес Жаушевтердің /Яушев/ сауда орындары ашылады. Орталық алаңдағы барша дүкен солардікі еді. Байырғы торғайлықтарды құрағандар бес ағайынды Денисовтар, Токарев, Шишков, Коряков, Соколовтардың отбасы болған.Татар ағайындардан алғаш орын тепкендер: Хабибуллин, Ақтамақов, Ақтиямов, Галямов, Губайдуллиндердің отбасылары. Көшпелі казақтар кейін қалаға келе бастайды. 1876 жылы қалада 570 тұрғын болса, 1902 жылы тұрғындардың саны 1180 ге жетеді. Торғайдың ресми түрде қала атануы 1868 жыл, оған дейін Торғай бекінісі немесе Орынбор бекінісі аталып келген. Кейінірек, қала облыстың ресми емес орталығы болды. Көбіне, Торғай губернаторлары облысты Орынбор қаласында тұрып басқарған. Торғай кең байтақ далалық өлкенін мәдени, әкімшілік орталығына айнала бастады. Ресейдің барша түкпірін қамтыған Яушев көпестің дүкендері ашылып, қала сауда-саттықтың көзіне айналады. Ы.Алтынсариннің мектеп ашуына орай оқу-ағарту ісі де дами бастайды. Халықымыздың аяулы ұлдарының бірі Ы.Алтынсарин 1864 жылы Торғайда тұңғыш рет мектеп ашады. Қаланың байырғы тұрғындары қатарында ағартушы ұстаз Алтынсариннің, губернатор Яковлевтің, дәрігер Гориннің, мал дәрігері Штангельдің, медбике Соколованың есімдері қатар аталады. Ы.Алтынсариннің басшылығымен кәсіптік училище, қыздар мектебі ашылады. Торғай жәрмеңкесі тұңғыш 1890 жылы 20 мамырда өтеді. Жәрмеңке алаңы жоғарыда сөз болғандай, қаланың оңтүстігінде өзен иірімінде екен. Жәрмеңке Ресей, Қазақ елімен қоныстас қалаларынан орыс көпестерімен татар саудагерлері тең-тең мата, қант, жәшік-жәшік шайлармен келген.. «Сәтбай салған сара жол» бойымен Торғайға ағылған керуен тізбегі ғана емес, қаланын барша әлеммен сол кездегі ғылым жаңалығы - телеграф жалғасы да жалғастырып тұрған. Торғай-Ыргыз-Ақтөбе телеграф байланысы жұмыс істеп тұрған. Мыңдаған шақырымдарға созылған бағандар басындағы сым арқылы морзе әріпімен керекті хабарлар Ресейдің барша қалаларына беріліп тұрған.. Торғай тұрғындары жалғыз сымды телеграф байланысын алпысыншы жылдарға дейін көрді. Телеграф бағандарын қуалай үкілі пошта байланысы жолы болған. Жол бойындағы әрбір 18 шақырымга бекет үйлері-стансалар салынған. Мұнда пошта көлігіне жегетін аттар ауыстырылады. Сол бекет үйлерден қалган бір бөлігі «Торғай » қауымдастығының орталығы - Станса ауылы қаладан 18 шакырым жерде. Әрі қарай бекет үйлер атауы Жаркешу-Түйемойнақ – Акшығанақ болды. Кеңес өкіметі Торғайда қиын кезеңде орнады. Он алтыншы жылдан басталған дүрбелең елді қатты күйзелткен-ді. Елді